اسلوبهای تذهیب دوره تیموری در آن رعایت شدهاست. همانطور که در طراحی خطی از جدولکشی صفحه افتتاح این نسخه مشاهده میکنید، چهارچوب اصلی در طراحی این جدول همان قانون کلی در جدول کشی مرسوم در این دوره میباشد، فقط دارای تغییر بسیار جزئی است، که آن، باریک شدن کتیبههای عمودی اطراف متن است.
قرآن دیگری از دوره تیموری که متأسفانه تاریخ دقیقی از آن در دست نیست، و احتمالاً متعلق به مکتب هرات است، دارای صفحه آغازین تمام تذهیب، با طراحی نقوش هندسی بسیار دقیق و حساب شده، که درون قابهای هندسی با نقوش گیاهی و اسلیمی تزیین شده است. در رنگ گذاری این نسخه باارزش بیشتر از رنگ لاجورد استفاده شده است و جدولکشیهای اطراف نقوش هندسی با رنگ طلایی و با نقوش گرهای بسیار دقیق اجرا شده است. شمسه وسط این صفحات مزدوج که نقش گلی را نشان میدهد با رنگ فیروزهای و لاجورد زینت شده که زیبایی بینظیری را ایجاد کردهاست. این قرآن در ابعاد 19×8/25 سانتیمتر و در کتابخانه چستربیتی نگهداری میشود (تصویر4-5).
صفحات افتتاح، قرآن دیگری از این دوره که دارای تذهیب و تزیین بسیار زیبا و پرکار است، متعلق به مکتب هرات و تاریخ کتابت این قرآن 845ه. ق است. صفحات این نسخه قرآنی در ابعاد 23×5/34 سانتیمتر وبه خط نسخ نوشته شده است. این نسخه مجلل دارای صفحات مزدوج بسیار زیبا و پرکار با طراحی بسیار قوی، از نظر ظاهری و ظرافت، تذهیب این نسخه با دیگر نسخههای دوره تیموری کمی تفاوت دارد، معمولاً در این دوره کمتر به نسخههای قرآنی بر میخوریم که از اطراف حاشیه ترنجیهایی را داشته باشند، اما از نظر چهاچوب کلی جدولکشی تمام اسلوبهای دورهی تیموری را داراست، نظیر: کتیبههای مزدوج بالا و پایین متن، کتیبههای عمودی اطراف متن و استفاده بیشتر از رنگهای لاجورد و طلایی. نقوش تزیینی ختایی و اسلیمی در کنار یکدیگر درون قابها را مزین کردهاند. جدول اطراف متن و حاشیه کوچک توسط نقش گرهای درهم تابیده شده بسیار ظریف و دقیق اجرا شدهاست. درون کتیبههای بالای این دوصفحه، سوره فاتحهالکتاب و سوره بقره با رنگ سفید برروی زمینه طلایی بدون نقش نگاشته شده. این تذهیب و تزیین بینظیر در این نسخه نشاندهنده زبردستی هنرمندان این دوره است. (تصویر4-6)
4-1-2- تدهیب صفحات متن
درصفحات تذهیب شده قرآنهای دوره تیموری، نقوش تدهیب در سه فضای بالا و پایین متن، درون متن و حواشی به اجرا درمیآیند. صفحات متن خود به چند بخش شامل پیشانی و سرسورهها، فواصل بین آیات، فواصل بین سطور، حواشی صفحه و. . . تقسیم میشود که در برخی از قرآنها به صورت ساده ودر برخی دیگر با تزئینات ونقوش پرکار ونفیس، مفصل کار شدهاست.
4-1-2-1- فضای بالا وپایین متن
این تزیینات در قالب سرسورهها، سرلوحها، پیشانیها، کتیبهها ودر شکل وفرمهای متنوع بهاجرا درمیآیند. اغلب سرسورهها در قرآنهای این دوره مانند صفحات افتتاح از تذهیب وتزئینات مفصل وبسیار زیبایی برخوردار است، گاهی در یک قرآن از چندین طرح برای تزئین سرسورهها استفاده شده که هیچ یک از آنها شبیه به دیگری نیست، اما به طورکلی در تزئین این بخش از صفحات، بیشتر از نقوش اسلیمی، نقوش گیاهی وهندسی، وانواع کتیبه ها شامل: کتیبههای مذهب ونیزه دار با نقوش اسلیمی، کتیبه های ساده زرین اسلیمیدار ویا کتیبه های زرین با نقوش هندسی واسلیمی استفاده شدهاست. (جوادی، 1393).
در قرآن تک جلدی هرات تزیین فضای بالای متن به کتیبه محدود شده وحتی فاقد سرسورهاست، زیرا عنوان سورهها در کتیبه نگاشته نشدهاست. در صفحات مذهب این قرآن به پیروی از تذهیب آثار نفیس در عصرتیموری، کتیبه به صورت مزدوج (درپایین وبالا) تکرار میشود. همان طور که در تصاویر4-7 و4-8 پیداست، در صفحات آغازین، کتیبه به هر دو شکل آن دیده میشود یعنی هم به صورت منقوش وبدون نوشته (درصفحات افتتاح) وهم در شکل خطی (در صفحات فهرست سور و صفحات میانی قرآن). کتیبههای خطی دربرگیرنده نام سوره یا کلمه مبارکه بسم اللهالرحمن الرحیم هستند یا سخنانی در کرامت قرائت قرآن کریم را در برمیگیرند. کتیبههای مزدوج صفحهاول فهرست سور شامل قسمتی از آیه شریفه 59 سورهانعام هستند (جوادی، 1391). شکل وفرم کتیبه در فضای بالای متن با شکل کتیبه در حاشیه مادر اول بسیار شبیهاست وظاهرا از یک قالب مشابه پیروی می کنند.
فرم وشکل اصلی کتیبهها همچون دورههای قبل شامل یک فضای میانی ودو فضای مشخص در سمت چپ وراست است با این تفاوت که فرمهای سنگین هندسی که در عصر سلجوقی به وفور در تذهیب صفحات قرآنی دیده میشد با فرمهای سیال منحنی و اسلیمیهای ظریف وگلهای ریز جایگزین شدهاست. نکته قابل توجهاین است که طرح ونقشه قرارگیری نقوش براساس یک صورت هندسی است. این صورت هندسی سازه پنهان واسکلتی راتشکیل میدهد که نقوش برروی آن سازمان یافتهاند.
در صفحات تذهیب شده قرآن ابراهیم سلطان باز هم به پیروی از اسلوب ساختاری آثار این دوره، کتیبه به صورت مزدوج در بالا وپایین تکرار شده است. همانطور که در طراحی خطی این کتیبه مشاهده میشود، نقشها براساس یک نظام هندسی منظم طراحی شده اند. در این کتیبه نقوش گیاهی واسلیمی در قابهای جدا از هم اجرا شده اند، پیچش نقوش گیاهی بر روی زمینه لاجورد ترکیبی بسیار زیبا وجذابی را به نمایش گذاشته است. همچنین گردشهای اسلیمی با رنگ لاجورد بر روی زمینه طلایی بسیار دقیق و چشمنواز است (تصویر4-9). رنگ غالب در کتیبههای قرآن ابراهیم سلطان لاجورد، طلایی و مشکی می باشد. سرسورههای متعلق به قرآن ابراهیم سلطان در شکلها وطرحهای متفاوتی رسم شده اند، در این نمونه فقط از طرحهای ختایی در تزیین سر سوره استفاده شده است. معمولا در اجرای تذهیب سرسورهها، قسمتی که نام سوره نوشته میشود دارای تزیین کمتر وخلوتتری میباشد وتقریبا در اکثر این سرسورهها رنگ زمینه در قسمت نام سوره، طلایی وبا گردشهای اسلیمی ویا ختایی تزیین شدهاست (تصویر4-10).
در کتیبه دیگری از نسخه قرآنی این دوره که کاتب آن محمدشیرازی است، کتیبه یا سرسوره صفحه افتتاح این قرآن به صورت مزدوج در بالا وپایین صفحه تکرار شده است ونام سوره فاتحهالکتاب در کتیبه بالا نگاشته شده، چیزی که در تذهیب این کتیبه قابل توجه است، همنشینی گردشهای ختایی واسلیمی بر روی زمینه لاجورد در کنار یکدیگر است (تصویر4-11)، اما در صفحات بعدی این نسخه قرآنی، کتیبهها با طرح ونقشی متفاوت ازکتیبه صفحه افتتاح است، نقوش اسلیمی وختایی جدا از یکدیگرطراحی شدهاند و رنگمشکی هم به کتیبههای صفحات میانی اضافه شدهاست. (تصویر4-12)
نمونهای دیگر از کتیبه سرسورهدار، کتیبهای متعلق به قرآنی که واقف آن شیخم سوداگر است میباشد. همانطور که در طراحی خطی این کتیبه مشاهده میشود، هنرمند این نسخه قرآنی کاملا تابع یک نظام هندسی منظم پیش رفته است، ونقوش ختایی واسلیمی بهطور هنرمندانهای در قالبهای هندسی جای گرفتهاند. نقوش گیاهی بر روی زمینه لاجورد بادقت وظرافت تمام در اطراف قاب سرسوره طراحی شدهاست. طراحی نقوش و ساختار کلی این کتیبه با دیگر کتیبههای این دوره متفاوت است. این کتیبه دارای جدولکشی بسیار دقیق و منظم است. رنگ غالب در کتیبه مذکور رنگ طلایی وبعد از آن لاجورد و مشکی وسبز که این رنگها خیلی زیبا در کنارهم نشستهاند واین گواه از هنرمند چیرهدست این اثر میباشد. (تصویر4-13)
نمونهای دیگر از کتیبه سرسورهدار متعلق به قرآنی است که واقف آن محمد معصوم کیسی اردوبادی است. این سرسوره با سرسورههای دیگری که در این بخش آورده شد کمی تفاوت دارد، در تمام کتیبههای قبلی جدا از اینکه ساختاری کاملاً قرینه داشتند طرحها ونقشها هم به صورت قرینه اجرا شده بودند، اما در این سرسوره همانطور که در تصویر مشاهده میکنید نقوش گیاهی دایرههای داخل کتیبه هم از نظر رنگ آمیزی گلها وهم طراحی باهم کمی تفاوت دارند (تصویر4-14).
در قسمتی که نام سوره با رنگ مشکی نگاشته شده، نقوش طلایی ختایی زینتبخش آن شدهاست، درداخل کتیبه کنار دایرههای لاجورد تزیینات سفید وطلایی به صورت عمودی اجرا شده که درتزیینات این دوره به ندرت به چشم می خورد.
کتیبهای دیگر از این دوره که متعلق به مکب شیراز است، دارای تزیینات بسیار ساده و تنها تذهیب آن، گردشهای بسیار زیبا و دقیق اسلیمی برروی زمینه لاجوردکه زیبایی کتیبه را دوچندان کردهاست و برروی آن با قلم سفیدآب نام سوره نوشته شده، و زمینه مستطیل شکل کتیبه با رنگ طلا بدون هیچ تزیینی، پر شدهاست (تصویر4-15).
نمونهای دیگر از کتیبه سرسوره دار صفحه افتتاح دورهتیموری، که باز هم همان اسلوب هندسی را به خوبی رعایت کردهاند و کتیبهها هم به صورت مزدوج در بالا و پایین صفحه عیناً تکرار شده است. طرح ونقش تمام کتیبهها در تمامی صفحات این قرآن شبیه به هم میباشد. جدولکشی بینظیر این نسخه قرآنی، نقش بافته شده نوارهای طلایی را نشان میدهد، این کتیبه بلاعکس کتیبه قبلی فضایی که نام سوره درآن نوشته شدهاست بدون تزیین میباشد وفضای اطراف توسط گلهای ختایی بر روی زمینه لاجورد تذهیب شدهاست (تصویر4-16).
4-1-2-2- فضای درون متن
متن، دراصطلاح کتابسازی آن قسمت از صفحات راگویند که در میانه جدول قرار گرفته (در مورد اوراق مجدول) یا توسط چهارکناره بیاض حاشیه محصور است (هروی، 1372: 776). در تعریف روشنتر، فضای اصلی داخل که به وسیله اولین جدول ساده از حاشیه جدا میشود را متن گویند و شامل شیوه خوشنویسی آیات، انواع تحریرها ومطلانویسی، نشان فصل آیات، و زمینه که خود در مواردی به صورت افشان تزیین شده وگاهاً معانی آیات که در دورههای بعد از تیموری به خصوص عصر قاجار متداول شده، میباشد (جوادی، 1393).
یکپارچگی تزئین در صفحه وتذهیبهای پرکار، رنگین و باشکوه اطراف متن ایجاب میکرد که درون متن نوشتاری نیز تزئیناتی صورت پذیرد.
هنرمندان در دوره تیموری از روشهای بسیاری برای این تزئینات استفاده کردهاند. تزئیناتی مثل دندان موشی و ابرک سازی، رایجترین تزئین مورد استفاده دربین خطوط میباشند. در این حالت معمولا زمینه بین ابرکها رنگی متفاوت از زمینهاصلی خط، و یا اینکه همانطور که درتصویر مشاهده میفرمایید به وسیله هاشور زمینه ابرکها را با زمینه خط جدا میسازند. فضای ایجاد شده بین ابرکها بستگی به فاصلهی خطوط و میزان نزدیکی دندان موشیها به خط دارد. هرچقدر این فضا بیشتر باشد مجال بیشتری برای تذهیب فراهم میشود. در فضاهای بیشتر اغلب از چرخشهای اسلیمی استفاده میشدهاست و برای فضاهای کوچکتر از گل و بوتههای طلایی و یا رنگین ختایی استفاده شدهاست.
برای نمونه از نسخ قرآنی که دارای تصاویر واضحتری بودند، چند مورد را انتخاب کردیم و تزیینات درون متن این نسخ را بررسی میکنیم. تصویر 4-17 صفحه افتتاح، متعلق به قرآن قرن 845ه ق به خط عبدالله طباخ هروی، از تزیین ابرکسازی بین خطوط استفاده کردهاست که درون ابرکها با خطوط هاشور از زمینه اصلی متن جدا شدهاست، قسمتهایی از فضای بین خطوط توسط نقوش اسلیمی به رنگ طلایی ولاجورد تزیین شدهاست. همچنین توسط نقوش شمسه مانند کوچک که پایان آیاتی گفته میشود جدا شدهاند، این نقوش به رنگ طلایی وتوسط خطوط لاجورد