ی منتخب می باشد که با استفاده از این داده ها گرادیان بارش، دما و ضریب برفی برای ارتفاعات حوضه به صورت ماهانه محاسبه می شود. به کمک این معادلات می توان مقدار ریزش و ذخیره برف و باران ماهانه را در هر ارتفاع دلخواه از حوضه پیش بینی نمود و برنامه ریزی های دقیق تری در جهت استفاده بهینه از این منابع انجام داد. لازم به ذکر است که چون آمار مربوط به ایستگاه های تبخیر سنجی حوضه ها محدود است، از آمار ایستگاه های مجاور آن نیز برای محاسبه گرادیان های بارش و دما استفاده می شود.
2-2-1-2. استفاده از سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی
2-2-1-2-1. اصول سنجش از دور
عبارت انگلیسی Remote Sensing که در برگردان فارسی دور سنجی، دور کاوی و یا سنجش از دور از آن یاد می شود عبارت است از علم و هنر کسب اطلاعات از پدیده ها یا اجسام بدون تماس فیزیکی با آن ها. پایه و اساس سنجش از دور بر اندازه گیری انرژی بازتابشی پدیده ها از راه دور می باشد شکل (2-1). انرژی بازتابشی یا به عبارت ساده تر امواج الکترومغناطیس منعکس شده از پدیده ها، مبانی فیزیک سنجش از دور را تشکیل می دهند. امواج الکترومغناطیس دارای طیف وسیع و گسترده ای است، ولی تنها بخش مرئی تا میکروویو آن در سنجش از دور مورد توجه و استفاده قرار می گیرد.
شکل 2-1. موقعیت عوارض زمینی و ماهواره ها
بخشی دیگر از محدوده امواج مورد استفاده در سنجش از دور مربوط به محدوده طیفی مادون قرمز است. این محدوده براساس خصوصیات طیفی به دو بخش کلی محدوده مادون قرمز انعکاسی و محدوده مادون قرمز حرارتی تقسیم می شود. محدوده مادون قرمز انعکاسی خود شامل محدوده مادون قرمز نزدیک و محدوده مادون قرمز میانی می باشد. محدوده طیفی ماکروویو بخشی از طیف است که بین امواج مادون قرمز و امواج رادیویی قرار دارند و طول موج آن ها از یک میلی متر تا یک متر است. این امواج در شرایط بد آب و هوایی نیز قادر به عبور از جو هستند و به جز بخش اولیه، بقیه چندان تحت تاثیر اتمسفر قرار نمی گیرند.
سنجنده ها وسایلی اند که امواج الکترومغناطیس منعکس شده از پدیده های مختلف و یا سایر انرژی های ساطع شده را جمع آوری نموده و به شکلی مناسب برای کسب اطلاعات از محیط اطراف ارائه دهند. مشخصه های عمده درباره سنجنده ها شامل (الف) قدرت تفکیک طیفی، (ب) قدرت تفکیک مکانی، (ج) قدرت تفکیک رادیومتریک و (د) قدرت تفکیک زمانی می باشد.
منبع داده های سنجش ازدور معمولا تابش الکترومغناطیسی است که از یک پدیده یا یک شیءگسیل می شود.انعکاس طیفی با توجه به نوع پوشش هر پدیده در روی زمین متفاوت است. تفاوت انعکاس طبیعی پدیده ها از مواردی است که متخصصان سنجش از دور برای تشخیص نوع پوشش های عوارض زمینی استفاده می کنند (فومنیمقدم،1385).
علاوه برافزایش دقت در مقیاس های بزرگ، به کمک تکنیک های RS و DTM میتوان به صورت اقتصادی تری به فهم ویژگی های زمین پرداخت (آزادبخت، 1385). تصاویر ماهواره ای گوناگون از نظر قدرت تفکیک مکانی، زمانی، طیفی و رادیومتری کاربردهای متنوعی در مطالعات زمینی دارند. از این رو محققان سعی می نمایند که در طراحی سنجنده ها این عوامل را تا حد امکان بهینه نمایند. امروزه ماهواره های بسیاری چون LandSat ، Spot و IRS ایکونوس، کوئیک برد، ارب ویو2، کارتوست3 ، Noaa و Terra فعال هستند. استفاده از عکس های ماهواره ای در مطالعه اقیانوس ها، دریاها، دریاچه ها، منابع آب در حوضه های آبریز بسیار گسترده است. تشخیص آب، دشت های سیلابی، مکان آب های زیرزمینی، درجه حرارت آب ها، مطالعات برف سنجی و یخ سنجی، تشخیص، تعیین و تخمین سیلاب ها و میزان خسارت آنها، بررسی تغییرات سواحل و جریان های دریایی و تشخیص دریاچه ها از جمله کاربردهای فن آوری سنجش از دور در منابع آب می باشد (فومنی مقدم، 1385).
2-2-1-2-2. سیستم های اطلاعات جغرافیایی و تلفیق آن با سنجش از دور
از زمان اولین تمدن ها، برای نمایش اطلاعات مربوط به سطح زمین از نقشه استفاده می شده است. با گسترش اطلاعات و نیاز به مطالعات بیش تر در زمینه منابع طبیعی، نقشه های موضوعی4 نیز برای نمایش اطلاعاتی از قبیل زمین شناسی، ژئومورفولوژی، خاک و پوشش گیاهی مورد استفاده قرار می گیرند.
استفاده عملی از سیستم GIS و کاربردی شدن آن در زمینه های جغرافیا در دهه های 1950 ،1960 و اوایل دهه 1970 تحقق یافت. کاربرد سیستم های اطلاعات جغرافیایی در منابع آب بسیار گسترده می باشد . منابع آب سطحی و زیرزمینی دارای نقشه های پایه ای است که در طول زمان تغییر می نماید. بررسی این تغییرات در محیط GIS با قدرت تحلیلی بالایی که در اختیار می گذارد، بسیار دقیق تر و سریع تر نسبت به روش های سنتی انجام می پذیرد. از طرف دیگر تهیه مجدد این نقشه ها عملا امکان پذیر نبوده و جهت استخراج نقشه ها از روی آمار اندازه گیری شده، یا مستلزم صرف هزینه های مجدد بسیار زیاد است. نگهداری از آن ها نیاز به محل خاص داشته و فضای نسبتا زیادی را اشغال می نماید.
درصورت تهیه این نقشه ها به صورت دیجیتال، نگهداری، بایگانی و کپی برداری از آن ها بسیار آسان شده و امکان استفاده از آن در یک سیستم GPS و بهر ه گیری از امکانات تحلیلی این سیستم ها فراهم می گردد. به علاوه تلفیق این اطلاعات با نقشه های پایه باعث در اختیار داشتن ابزاری برای تولید نقشه های جامع تر و جدیدتر می گردد.
در سال های اخیر استفاده از مدل های ارتفاعی رقومی (DEM) برای به دست آوردن اطلاعات فیزیوگرافی حوضه های آبریز کاربرد بسیار وسیعی پیدا نموده است. این نحوه استفاده سبب افزایش سرعت و دقت در به دست آوردن اطلاعات مذکور نیز گردیده است. در نتیجه می توان نقشه های بسیار ارزشمندی همچون طبقات ارتفاعی، شیب، طبقات شیب، جهت شیب، وضعیت شبکه های آبراهه ای و سایر موارد مشابه را به دست آورد که در صورت عدم وجود سیستم GIS بسیار سخت و زمان بر می نمود. استفاده از عکس های ماهواره ای و هوایی در محیط GIS یکی از ابتدایی ترین امکانات برای تهیه نقشه های پایه و تعیین موقعیت ها می باشد. قدرت تحلیل و محاسباتی فوق العاده نرم افزارهای GIS این امکان را فراهم می کند تا بتوان با پردازش عکس های ماهواره ای به اطلاعات مربوط به عوارض و فرآیندهای مختلف زمینی دست یافت که عملا بدون استفاده از آن ها ممکن نمی باشد.
2-2-1-2-3. کاربردهای RS و GIS
گسترش تکنولوژی سنجش از دور و تلفیق آن با GIS و بهره گیری توام این دو ابزار در منابع آب تحول عظیمی در شناخت و تحلیل دقیق تر پدید آورده است. شناخت محدوده های برف گیر، استخراج نقشه کاربری اراضی و بسیاری موارد دیگر و تلفیق آن با اطلاعات موجود و به کارگیری روش های تحلیل GIS نتایج بسیار دقیق تر و روشن تر را در اختیار می گذارد. به طور کلی نقش سنجش از دور (RS) و سیستم های اطلاعات جغرافیایی (GIS) در فرایند تصمیم گیری و برنامه ریزی را می توان در شکل (2-2) خلاصه نمود.
سازماندهی اطلاعات، استخراج اطلاعات، کنترل کیفیت اطلاعات(بررسی صحت و دقت آنها)، به هنگام سازی اطلاعات، بازیابی و طبقه بندی اطلاعات و تجزیه و تحلیل اطلاعات شامل : روندیابی تغییرات ، استخراج الگو و مدل ،استخراج لایه های جدید (نظیر درون یابی و مسیریابی و غیره)، تجزیه و تحلیل و مدل سازی (تلفیق لایه های اطلاعاتی ) و شبیه سازی نتایج سناریوهای مختلف از جمله کاربردهای کلی RS/GIS در مطالعات منابع آب به شمار می آید.
شکل (2-2) نقش RS/GIS در فرایند تصمیم گیری و برنامه ریزی
از دیگر کاربردهای RS/GIS در مدیریت منابع آب می توان به مواردی چون: ارائه یک دید کلی از منطقه(شناخت بهتر بالادست و پایین دست)، تعیین مرز و محدوده کوه و دشت و ناهمواری های عرصه، استخراج واحدهای شکل زمین، زمین شناسی، ژئومورفولوژی (تعیین محدوده مخروط افکنه ها و دشت ها)، خاک شناسی، کاربری اراضی و تدقیق مرز واحدها و تفکیک واحدهای کواترنر، مطالعات پوشش گیاهی و تیپ بندی جنگل و مرتع ، استخراج، بررسی و تدقیق شبکه آبراهه ای، استخراج و تدقیق لایه شبکه راه های ارتباطی، تعیین محدوده مناطق مسکونی و صنعتی ، ارائه دید سه بعدی جهت انتخاب محل عرصه (پرواز مجازی)، شناسایی منابع قرضه برای کارهای عمرانی، تهیه مدل رقومی ارتفاعی (DEM) با استفاده از خطوط منحنی میزان و نقاط ارتفاعی، تهیه نقشه شیب با استفاده از DEM، درون یابی به روش های مختلف ( TIN و GRID) جهت تهیه لایه های مختلف کیفیت (EC, CL, TDS)، کمیت منابع آب، تعیین ضخامت آبرفت، استخراج سطح آب زیرزمینی و تجزیه و تحلیل(تلفیق) لایه ها بر اساس مدل های مختلف اشاره کرد. به عنوان مثال در مکان یابی عرصه های مستعد پخش سیلاب، پارامترهای متعددی موثراند که اکثر آن ها دارای پراکندگی مکانی بوده و در محیط GIS به سادگی قابل تجزیه و تحلیل می باشند.
امروزه استفاده از فن آوری های نوین سنجش از دور و پردازش و تحلیل رقومی تصاویر ماهوارهای5 و همچنین استفاده از ابزارهای سیستم اطلاعات جغرافیایی در این زمینه کاربردهای فراوانی یافته است . پردازش رقومی تصاویر ماهواره ای شامل استفاده صحیح و تعبیر و تفسیر تصاویر رقومی ماهواره ای به کمک نرم افزار مخصوص می باشد.
تجربیات موجود و بررسی های به عمل آمده نشان می دهد که تعیین کاربری فعلی اراضی و همچنین تعیین سطح، تیپ بندی و تراکم جنگل ها با روش های پیمایشی و صحرایی صرف (به خصوص در مناطقی مانند شمال کشور که دارای جنگل های انبوه و یا صعب العبور بوده و بازدیدهای صحرایی بسیار مشکل است) و یا تفسیر چشمی عکس های هوایی و تصاویر ماهوار ه ای به تنهایی کافی نبوده و بعضا دارای اشکالات و اشتباهات فراوانی می باشد.
با توجه به پیشرفت های روز افزون بشری در زمینه فن آوری های پردازش رقومی تصاویر ماهواره ای که به منظور سهولت تشخیص و تفکیک عوارض سطح زمین و درنتیجه کاهش حجم عملیات میدانی و از طرف دیگر افزایش دقت و صحت نقشه های موضوعی استخراج شده می باشد، استفاده از این ابزارها امری لازم و ضروری است.
از پارامترهای مهم در مطالعات منابع آب و به خصوص مطالعات هواشناسی و هیدرولوژی، محاسبه میانگین پارامترهایی نظیر بارش، دما، تبخیر و فیزیوگرافی حوضه های آبریز می باشد. بدین منظور پس از شناسایی ایستگاه های هواشناسی، آمار و اطلاعات آن ها جمع آوری و سپس کنترل شده و سپس برای یک دوره مشخص آماری تطویل می گردد. اگر هدف تعیین میانگین بارندگی یک محدوده معین در دشت باشد، می توان منحنی های هم باران به کمک میانگین بلند مدت بارندگی ایستگاه ها را رسم نموده و پس از اندازه گیری سطوح هم بارش در محدوده دشت مورد نظر ، میانگین پارامتر مورد نظر (بارندگی) را در محدوده مورد نظر محاسبه کرد. به شرطی می توان از این روش استفاده نمود که اولا اختلاف ارتفاع زیادی در اراضی محدوده مورد نظر وجود نداشته و ثانیا ایستگاه هایی که از بارندگی آنها برای تعیین منحنی های هم باران استفاده به عمل می آید دارای اختلاف ارتفاع زیادی با محدوده مورد بررسی نداشته باشند. چون مقدار بارندگی و کلیه عوامل هواشناسی علاوه بر اینکه با فاصله مکانی تغییر می کنند، تابعی از ارتفاع نیز می باشند، لذا برای محاسبه میانگین بارندگی در یک حوضه آبریز کوهستانی باید ابتدا گرادیان بارندگی منطقه محاسبه شده و به کمک آن میانگین بارندگی در نقاط زیادی از حوضه آبریز که با توجه به شرایط توپوگرافی انتخاب می شوند را محاسبه کرد. سپس به کمک میانگین بارندگی این نقاط کمکی و محل ایستگاه های هواشناسی، منحنی هم باران حوضه آبریز را رسم نموده و سطوح هم باران منطقه را محاسبه و آنگاه میانگین بارندگی