زمینهساز هدایت افراد جامعه به سوی تکوین و تعالی پیوسته هویت خویش برای شکوفایی فطرت و رشد همه جانبه و متعادل استعدادهای طبیعی در مسیر قرب الهی. طی این جریان متربیان با کسب شایستگیهای لازم جهت درک موقعیت خود و عمل برای بهبود مداوم آن، بر اساس ایمان (انتخاب و التزام آگاهانه و آزادنه نظام معیار)، آماده تحقق مراتب حیات طیبه در همه ابعاد میشوند.»208
به نظر میرسد در مجالس مذهبی با استفاده از ارکان زیر در راستای تربیت و رشد معنوی مخاطبان عمل میگردد:
2-3-3-1- ذکر خدا
اصلیترین محور در تربیت که در مجالس مذهبی هم این اصل، رکن اساسی بوده و سایر اصول هم به نوعی به این اصل برمیگردد، ذکر و یاد خداوند است. قرآن کریم هم در آیات فراوانی نسبت به این امر تذکر داده و بر آن تأکید نموده است. قرآن، گاهی به صورت مستقیم پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) را به ذکر خدا و یاد حق، امر و از غفلت و فراموشی نهی میکند. وَاذْکُرْ رَبَّکَ فِی نَفْسِکَ تَضَرُّعًا وَخِیفَهً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ وَلَا تَکُنْ مِنَ الْغَافِلِینَ 209 و گاهی مومنین را به کثرت یاد خدا دستور میدهد: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْرًا کَثِیرًا وَسَبِّحُوهُ بُکْرَهً وَأَصِیلًا210 این دستور در جهت تأمین نیاز و کمال خود مومنین است، زیرا یاد خدا مایه آرامش دلهاست و مومن با یاد خدا آرام و قرار میگیرد. الَّذِینَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ 211
علامه طباطبائی در ذیل همین آیه میگوید:« در این آیه هشداری است برای مردم تا به خدا روی آورند و با یاد او قلوب خویش را آرامش بخشند، زیرا در زندگی برای انسان هیچ همتی بالاتر از رسیدن به سعادت و نعمت، و هیچ خوف و هراسی بالاتر از اینکه بلا و بدبختی او را احاطه کند نیست و خداوند سبحان تنها قدرتی است که رشته خیر در دست اوست و همه چیز به او برمیگردد. او بر بندگان خویش احاطه و سیطره دارد و آنچه بخواهد انجام میدهد و او ولی بندگان مومن خویش است که به او پناه آوردهاند؛ بنابراین، یاد خدا، برای نفسی که در دست حوادث اسیر است و در کار خویش حیران است و نمیداند که چه میخواهد و یا از او چه خواسته شده است، و تکیهگاه محکمی را میطلبد، سعادت را تضمین میکند…، پس هر قلبی با یاد خدا آرام میگیرد و با یاد او اضطرابها و نگرانیهای او تسکین مییابد.212
در روایات نیز تأکید بسیاری به برگزاری مجالس ذکر شده است.
وَ رُوِیَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَرَجَ عَلَى أَصْحَابِهِ فَقَالَ ارْتَعُوا فِی رِیَاضِ الْجَنَّهِ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا رِیَاضُ الْجَنَّهِ قَالَ مَجَالِسُ الذِّکْرِ اغْدُوا وَ رُوحُوا وَ اذْکُرُوا وَ مَنْ کَانَ یُحِبُّ أَنْ یَعْلَمَ مَنْزِلَتَهُ عِنْدَ اللَّهِ فَلْیَنْظُرْ کَیْفَ مَنْزِلَهُ اللَّهِ عِنْدَهُ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى یُنْزِلُ الْعَبْدَ حَیْثُ أَنْزَلَ الْعَبْدُ اللَّهَ مِنْ نَفْسِهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ خَیْرَ أَعْمَالِکُمْ عِنْدَ مَلِیکِکُمْ وَ أَزْکَاهَا وَ أَرْفَعَهَا فِی دَرَجَاتِکُمْ وَ خَیْرَ مَا طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ ذِکْرُ اللَّهِ تَعَالَى فَإِنَّهُ تَعَالَى أَخْبَرَ عَنْ نَفْسِهِ فَقَالَ أَنَا جَلِیسُ مَنْ ذَکَرَنِی وَ قَالَ سُبْحَانَهُ فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ یَعْنِی اذْکُرُونِی بِالطَّاعَهِ وَ الْعِبَادَهِ أَذْکُرْکُمْ بِالنِّعَمِ وَ الْإِحْسَانِ وَ الرَّحْمَهِ وَ الرِّضْوَانِ.213
وروایت شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله بر اصحابش وارد شد پس فرمودند: در باغهاى بهشت گردش کنید. گفتند: اى رسولخدا، باغ هاى بهشت کدام است؟ فرمودند: مجالس ذکر، صبح و شام در آن شرکت کنید و یاد خدا نمایید. هر کس دوست دارد مقام و منزلت خود را در نزد خدا بداند، بنگرد مقام و منزلت خدا در نزد او چگونه است ، چه خداوند، بنده را آن منزلت دهد که بنده خدا را همان منزلت در نزد خود داده است، بدانید که بهترین اعمال شما در نزد خداوندگارتان و پاکیزه ترین آن و آن که درجات شما را از همه بالاتر برد و نیز بهترین چیزىکه خورشید بر آن تابیده است ، ذکر خداى سبحان است ، چه خداوند از خودش خبر داده و فرموده : “من همنشین آنم که مرا یاد کند” و فرموده: پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم به نعمت خود. مرا با فرمانبرى و عبادت یاد کنید تا شما را با نعمت و احسان و رحمت و خوشنودى یاد کنم.
اهمیت ذکر خدا و اهل بیت علیهم السلام تا جایی است که امام صادق علیه السلام مجلسی را که در آن ذکر خدا و اهل بیت علیهم السلام نباشد را در روز قیامت مایه حسرت میدانند.
عن الصادق (علیه السلام) قال: ما اجتمع قوم فی مجلس لم یذکروا الله و لم یذکرونا الا کان ذلک المجلس حسره علیهم یوم القیامه.214
امامصادق علیه السلام فرمودند: اگر مردمی در مجلسی جمع شوند و یاد خدا و یاد ما نباشند آن مجلس برایشان در روز قیامت موجب حسرت خواهد شد.
به همین دلیل مشاهده میگردد که در اکثر مجالس مذهبی ذکر نام و یاد خداوند و حرکت در مسیر الهی از مهمترین نکاتی است که مورد توجه قرار میگیرد. برای مثال در خطبههای نماز جمعه یا در دیگر مجالس مذهبی رعایت تقوای الهی و حرکت در مسیر خداوند متعال همواره به مخاطبان گوشزد میشود تا در این مسیر پرفراز و نشیب دستیابی به مقصد آسانتر گردد
و تحمل ناهمواریهای مسیر آسان گردد.
2-3-3-2- معرفی الگو های برتر و نمونه های ناپسند
از دیگر روشهایی که قرآن در تربیت و پرورش استفاده میکند معرفی الگوهای برتر همچنین نمونههای ناپسند در هر زمینه است. آیات قرآنی سرشار از الگوهای عینی و یا ذهنی است، به این معنا که گاه رفتاری را مطرح میکند و یا اینکه اشخاص و رفتارهای آنان را تحلیل میکند و نشان میدهد که در هر مسألهای چگونه عمل و رفتاری میتواند کاملترین رفتار باشد. قرآن کریم در هنگام نقل زندگی پیامبران تنها به اوج زندگی آنان اشاره کرده و از هزاران پیامبر تنها شمار معدودی را معرفی میکند که بهترین و قابل ارائهترین افراد به همه جوامع بشری است و دیگر از میان آن همه لحظات زندگی ایشان تنها به اوجهای زندگی آنان اشاره میکند که قابل پیروی باشند.
وَکَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَمَا وَهَنُوا لِمَا أَصَابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَمَا ضَعُفُوا وَمَا اسْتَکَانُوا وَاللَّهُ یُحِبُّ الصَّابِرِینَ وَمَا کَانَ قَوْلَهُمْ إِلَّا أَنْ قَالُوا رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَإِسْرَافَنَا فِی أَمْرِنَا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ 215
از سوی دیگر قرآن کریم میکوشد با معرفی الگوهای ناپسند مردمان را از آن پرهیز دهد و آثار مخرب رفتار را بنمایاند.
وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْیَهً کَانَتْ آمِنَهً مُطْمَئِنَّهً یَأْتِیهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِنْ کُلِّ مَکَانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذَاقَهَا اللَّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا کَانُوا یَصْنَعُونَ216
از دیگر ارکان و آثار مهم مجالس مذهبی، معرفی الگوهای صحیح برای جامعه است. مثلاً در واقعه عاشورا که در آن، یک گروه کوچک، اما با ایمان بزرگ در برابر حاکمیت باطل و ظالم تا مرز شهادت فداکاری کردند، الگویی برجسته برای مبارزه با ظلم، باطل و انحراف است و بزرگداشت آن نیز، ویژگی الگو بودن آن را در ذهن تمام اقشار جامعه تثبیت و پایدار میسازد چرا که در این حادثه غیر از خود امام حسین علیه السلام که امام معصوم و سالار شهیدان است، در آن زنان، مردان، خردسالان و بزرگسالانی حضور و نقش داشتند که هر یک تندیسی از انسانیت، تقوا، فداکاری و دیگر ارزشهای عالی انسانی میباشند.217
با توجه به آنکه در بسیاری از مجالس مذهبی مقاطع برگزیدهای از زندگی امامان شیعه و اهل بیت ایشان را برای مخاطبان خود بیان میکند و با توجه به معیار بودن سیره و منش امامان شیعه، این امر کارکرد اسوهسازی را در پی خواهد داشت زیرا در رابطهای مبتنی بر عاطفه و محبت، محب همواره سعی میکند هر چه بیشتر خود را به محبوب نزدیک گرداند. مجالس مذهبی از طریق ارائه مستمر تصاویری واقعی و ملموس و با بهرهگیری از بیانی داستانی و قابل فهم برای عموم این امر را برای مخاطبان خود تسهیل میکند.218
2-3-3-3- یادآوری نعمت های الهی
یکی دیگر از اصول تربیتی در مجالس مذهبی، یادآوری نعمتهای الهی میباشد تا افراد از نعمتهائی که به این ایشان اعطا شده است غفلت نورزند و در مسیر حرکت خود به سوی تکامل قدردان نعمتهای الهی باشند. یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ ….َ219
خداوند متعال نعمتهای فراوانی به بشر ارزانی داشته است که قابل شمارش نیست. “و ان تعدوا نعمه الله لاتحصوها”220
از میان این نعمتهای بیشمار، برخی نعم مادی و دنیوی است که خداوند به اقتضای رحمانیت خویش به مومن و کافر عطا فرموده، و برخی دیگر نعمتهای معنوی و اخروی هستند که راهنمای انسان بهسوی سعادت ابدی میباشند. خداوند این نعمتها را به اقتضای رحیمیت خویش، صرف به مومنان عطا فرموده است. از برترین این نعمتهای معنوی، نعمت ولایت و اطاعت و محبت اهل بیت علیهم السلام است. امام صادق علیه السلام فرمودند: ان الله یعطی الدنیا لمن یحبه و یبغض و لا یعطی هذا الامر الا اهل صفوته .221
خداوند نعمتهای دنیا را به مومن و کافر میدهد، ولی نعمت ولایت را جز به برگزیدگان از مخلوقاتش عطا نمیکند. این نعمت، خیر دنیا و آخرت است زیرا که راه صحیح زیستن در دنیا را به انسان آموخته، دستگیر انسان در عرصات سهمگین عالم آخرت خواهد بود. رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: من رزقه الله حب الائمه من اهل بیتی فقد اصاب خیر الدنیا و الاخره.222 کسی که خداوند حب اهل بیت را به او اعطا کرده باشد، خیر دنیا و آخرت به او رسیده است. این محبت، از جواهرات دنیوی بسیار گرامیتر و ارزشمندتر است،223 زیرا که تنها وسیله رسیدن به قرب حق متعال بوده، خیرکثیر، میباشد. امام صادق علیه السلام لفظ حکمت در آیه شریفه و من یوت الحکمه فقد اوتی خیرا کثیرا224 را به اطاعت از دستورات الهی و معرفت امام معنا فرمودهاند.225 که بر این اساس، مفهوم آیه چنین خواهد بود: کسی را که طاعت خدا و معرفت امام زمان عطا کرده باشند، به او خیر زیادی رسیده است. معرفت امام زمان و ولایت اهل بیت علیهم السلام برترین نعمتهای الهی است و در میان نعمتهای الهی نعمتی برتر از آن یافت نمیشود. امام صادق علیه السلام در ذیل آیه شریفه: فاذکروا الاء الله لعلکم تفلحون.226 فرمودند: هی اعظم نعم الله علی خلقه و هو ولایتنا. منظور از آلاء خدا برترین نعمتهای خداوند بر آفریدگان میباشند که همان ولایت ما است.227 نعمت ولایت، همان نعمتی است که خداوند آن را در روز غدیر بر همه مسلما
نها به حد اتمام رسانید و فرمود: الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا. 228 این همان نعمتی است که روز قیامت مورد پرسش قرار خواهد گرفت. خداوند متعال می فرماید: ثم لتسئلن یومئذ عن النعیم229. امام صادق علیه السلام درباره آیه فوق فرمودند: و الله ما هو الطعام و الشراب و لکن ولایتنا اهل البیت.230
به خدا قسم نعمت مورد پرسش، غذا و نوشیدنیها نیستند. بلکه ولایت ما اهل بیت است که مورد پرسش قرار میگیرد. این مطلب در روایات اهل سنت نیز نقل شده است، محدث بزرگ اهل سنت – جلال الدین سیوطی – در این زمینه از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل نموده است که فرمودند: لا یزول قدما عبد یوم القیامه حتی یسئل عن اربع عن عمره فیما افناه و عن جسده فیما ابلاه و عن ماله فیما انفقه و من این اکتسبه و عن حبنا اهل البیت231. گامهای فرد در روز قیامت حرکت نمیکند تا اینکه از چهار چیز از او پرسش شود: از عمرش که آن را در هیچ راهی مصرف کرده، از بدنش که آن را در چه راهی به زحمت انداخته و از مالش که آن را چگونه