بررسی اثرات جیره های حاوی آویشن، گل‌گاو زبان و سین‌بیوتیک بر عملکرد …

پروبیوتیک‌های که در سطح گسترده به کار می‌روند اسید لاکتیک تولید می‌کنند و متعلق به گونه لاکتوباسیلوس وبیفیدوباکتریوم می‌باشند. اثر مفید پروبیوتیک‌ها بر جمعیت میکروبی شامل جلوگیری از پاتوژن‌ها،تنظیم سیستم ایمنی، قابلیت نفوذ موکوسال، قابلیت کلنی‌سازی و بهبود گوارش می‌باشد [۹۶].
توانایی پروبیوتیک‌ها در افزایش رشد و بهره‌وری در جانوران از راه‌های کاملاِّ طبیعی،تأیید شده است. پروبیوتیک‌ها، حیوان را در برابر عفونت‌های سالمونلایی و زهرابه‌ای که به وسیله گونه‌های خطرناک باکتری E.coli تولید می‌شود، محافظت می‌کنند [۷۶] و موجب افزایش میکروفلور مفید در سیستم گوارش طیور می‌شوند [۱۷۳ و ۸۷].
پروبیوتیک‌ها، از راه تقویت تولید انترفرون (Interferon)، افزایش ایمنوگلوبولین‌ها، افزایش سلول‌های بیگانه خوار، سیستم ایمنی طبیعی بدن را در برابر عفونت‌های برخاسته از میکروب‌های بیماری‌زا حفظ می‌کنند. پروبیوتیک‌ها، عفونت کلستریدیایی را که اغلب به سبب بالا بودن تراکم در مزارع دامی دیده می‌شوند کنترل و از بین می‌برند [۵۲ و ۶۰ ]. برخی از باکتری‌های موجود در پروبیوتیک‌ها (بخصوص لاکتوباسیل‌ها) قادرند سیستم ایمنی بدن را تحریک کنند، این نکته نشان می‌دهدکه پروبیوتیک‌ها علاوه بر ممانعت از بروز بیماری‌های روده، قادر هستند بر شرایط بروز بیماری حتی در اندام‌ها و در قسمت‌های مختلف بدن که در فاصله نسبتاً دوری از دستگاه گوارش قرار دارند نیز تأثیرگذار باشند [ ۸۷].
۲-۵-۲-۱- نحوه تأثیر پروبیوتیک‌ها
در سالهای اخیرپرو بیوتیک‌ها به خاطر اثرات مفید بر خصوصیات تولیدی جایگاه ویژه‌ای را در تغذیه طیور به خود اختصاص داده‌اند [ ۸۷ و ۴]. پروبیوتیک‌ها، میکروارگانیسم‌های زنده‌ای هستندکه قادرند در روده حیوان کلونیزه و تثبیت شوند. هر پروبیوتیک در غلظت مشخص و دلخواه تنها در صورتی نتایج مفیدی در پی دارد که تعداد میکروارگانیسم‌های آن در حدود ۱۰^۹×۳ گرم در هر CFu/g2 باشد [۴]. از جمله فواید پروبیوتیک‌ها در طیورمی‌توان به بهبود تعادل میکروبی فلور روده، کاهش میزان وقوع اسهال، تحریک سیستم ایمنی بدن، کاهش تلفات و افزایش مقاومت طیور در مقابل استرس اشاره کرد [۴ و ۸۰]. ایجاد تعادل در پروبیوتیک‌ها و باکتری‌های مقیم روده حداقل باید۱۰^۶ – ۱۰^۷ پروبیوتیک مصرف شود. پروبیوتیک‌ها با افزایش موکوس روده‌ای و تحریک سیستم ایمنی توان رقابت برای بیرون راندن باکتری‌های بیماری‌زا را دارند [Abaza, 2008]. همچنین مشخص شده که پروبیوتیک‌ها می‌توانند باعث افزایش فعالیت فاگوسیتوزی گلبول‌های سفید شوند [۱۰۷] و با تحریک تولید اسید لاکتیک سبب کاهش pH روده و از استقرار باکتری‌های بیماری‌زا جلوگیری کنند [۱۹۱]. مصرف پروبیوتیک باعث افزایش آنزیم‌های گوارشی می‌شود که در نتیجه آن قابلیت هضم غذا بالا رفته و مصرف خوراک افزایش پیدا می‌یابد [۱۰۴]. برخی از پروبیوتیک‌ها نیز در شرایط آزمایشگاهی از خود اثرات آنتی‌اکسیدانی نشان داده‌اند.
استفاده از محصولات پروبیوتیکی طی سال‌های اخیر گسترش یافته و باعث افزایش عملکرد جوجه‌های گوشتی و تولید محصولات عاری از هر گونه بقایای پروبیوتیکی شده است .شواهد اخیر نشان می‌دهد که استفاده از پروبیوتیک‌های میکروبی می‌تواند نقش مهمی در آینده صنعت طیور داشته باشد. هر چند این روش هنوز ناقص است اما می‌تواند ابزار مفیدی برای به حد اکثر رساندن تولیدات طیور و بهبود سلامت و تأمین ایمنی منابع غذایی مورد استفاده جوامع بشری باشد [۴].
۲-۵-۳- پری‌بیوتیک‌ها^[۲۰]
پری‌بیوتیک‌ها مواد خوراکی غیر قابل هضمی هستند که از طریق تحریک رشد یا فعالیت یک یا تعداد محدودی از گونه‌های باکتریایی که هدف آن‌ها بهبود سلامتی میزبان است، به طور موثری بر ارتقاء سلامتی پرنده تأثیر می‌گذارند [۱۵۵]. پری‌بیوتیک‌ها مهمترین ماده مغذی برای باکتری‌ها در قسمت خلفی دستگاه گوارش هستند که ممکن است از رشد برخی از گونه‌های باکتریایی بیماری زا جلوگیری کنند و اثر مفیدی برای رشد بعضی گونه‌های باکتریایی مفید داشته باشند [۸۹]. هر جزئی از غذا که وارد رودۀ بزرگ شود می‌تواند نوعی پروبیوتیک باشد. پری‌بیوتیک‌ها باعث افزایش دسترسی مواد مغذی غیر قابل هضم بوسیله تخمیر باکتری‌‌ها، تغییرات در متابولیسم چربی‌ها، تولید بعضی از آنزیم‌های هضمی و نهایتاً باعث بهبود الگوی بیوشیمیایی و فیزیولوژیکی روده می‌شوند [۱۴۳ و ۶۷] پری‌بیوتیک‌‌ها احتمالاً به دلیل متصل شدن با آن‌ها و یا اعمالی که سبب جدا شدن پیوند آن‌ها می‌شوند، جذب مواد معدنی را بهبود می‌دهند [۱۹۰] پری‌بیوتیک‌ها باعث افزایش دسترسی مواد مغذی غیر قابل هضم بوسیله تخمیر باکتری‌ها، تغییرات درمتابویسم چربی و تولید بعضی از آنزیم‌های هضمی می‌شوند [۱۴۳]. چندین مطالعه نشان داد که افزودن پری‌بیوتیک به جیره جوجه‌های گوشتی می‌تواند منجر به بهبود عملکرد جوجه‌ها از طریق بهبود میکروفلور دستگاه گوارش شود [۱۵۶]. مکمل الیگوساکارید تعداد باکتری‌های پاتوژن در روده را از جمله‌ E.coli و سالمونلا را کاهش و تعداد باکتری های مفید از جمله لاکتوباسیل‌ها را افزایش داد [۱۴۸]. چنین تغییراتی در جمعیت باکتریایی روده منجر به کاهش در شیوع اسهال [۱۴۸] و افزایش در تقویت سیستم ایمنی می‌شود [۱۵۵]. پری‌بیوتیک‌ها زمانی که به طور مثبت بر باکتری‌های سودمند تأثیر می‌گذارند مفید به حساب می‌آیند. فارتینگ و کلی (۲۰۰۷)، و مارتیوو همکاران (۲۰۰۲)، گزارش کردند که پری‌بیوتیک‌ها زمان عبور مواد غذای از دستگاه گوارش را کاهش و وزن مدفوع را افزایش می‌دهند. پری‌بیوتیک‌هایی که تا به حال بیشتر مورد بررسی قرار گرفته‌اند شامل فروکتو اولیگو ساکاریدها و مانان اولیگو‌ساکارید می‌باشد. پری بیوتیک‌ها می‌توانند غذایی مناسب برای باکتری‌های مفید روده باشند و موجب برتری جمعیت میکروبی مفید روده شوند به طوری که جایگزینی آن‌ها در روده باعث از بین رفتن یا کاهش باکتری‌های بیماری زا در روده می‌شود [۱۹۲].
۲-۵-۳-۱- نحوه عمل پری‌بیوتیک‌ها
۱- تحریک انتخابی رشد یا فعالیت یک یا تعداد محدودی از گونه‌های باکتریای
۲- به عنوان سوبسترای رشد برای افزایش پتانسیل باکتری‌های مفید که در سکوم وکولن زندگی می‌کنند، اهمیت دارند.
۳- افزایش مقاومت در برابرعوامل عفونی و بیماری‌ها
۴- افزایش قابلیت دسترسی مواد مغذی غیر قابل هضم به وسیله باکتری‌های تخمیر کننده و تغیرات مفید در متابولیسم چربی‌ها
۵- افزایش آمیلاز پانکراس، مقدار گلوکز سرم، افزایش توانایی جذب مقدار بالای پروتئین در ژژنوم و کاهش لیپید سرم و تخم مرغ و چربی حفره بطنی [۱۷۵].
۲-۵-۴- سین بیوتیک^[۲۱]
سین‌بیوتیک شامل مکمل‌های غذایی متشکل از پروبیوتیک و پری‌بیوتیک می‌باشد که دارای مکانیسم عمل مشترکی هستند. توصیه شده است که ترکیبی از پروبیوتیک و پری‌بیوتیک یعنی سین‌بیوتیک به دلیل اثر هم‌افزایی در مقایسه با استفاده از پروبیوتیک یا پری‌بیوتیک به تنهایی، در جلوگیری از بیماری‌های گوارشی موثرتر می‌باشد [۵۷]. مزایای بالقوه درمان سین‌بیوتیکی به خوبی آشکار می‌باشد اما مشکل اصلی استفاده از پروبیوتیک و پری‌بیوتیک به تنهایی، تعیین بهترین ترکیب برای هر نوع بیماری و نوع موجود است [۶۵].
افزودن سین‌بیوتیک به گونه‌های بیمار دارای شرایط حاد و مزمن تقریباّ همیشه نتایج خوبی به همراه داشته است و نتیجه بدی در حالت کلینیکی مشاهده نشده است [۱۷۴]. به نظر می‌رسد که سین‌بیوتیک دارای این پتانسیل است تا بتواند ابزاری ارزان قیمت و قوی برای درمان بلند مدت گونه‌های بیمار با شرایط مزمن مانند بیماری کبدی و گونه‌های بیمار با شرایط حاد متفاوت، باشد [۶۵].سین بیوتیک همچنین باعث جذب مواد معدنی و جلوگیری از اسهال و بهبود فرآیند هضم غذا می‌شود [۴۷ و ۶۵]، اما به هر حال مکانیسم عمل سین‌بیوتیک‌ها ناشناخته است. دلیل اصلی ارجحیت سین‌بیوتیک‌ها این است که پروبیوتیک‌ها بدون پری‌بیوتیک‌ها نمی‌توانند در محیط گوارشی روده حفظ شوند زیرا پری‌بیوتیک‌ها نوعی سوبسترای خوراکی برای پروبیوتیک‌ها به حساب می‌آیند [۷۸]. زمانی که سین‌بیوتیک یا مکمل غذایی با هم دیگر به کار می‌روند تأثیر مثبت ناشی از آن عموماً یکی از این سه الگو را دنبال می‌کند: ۱- اضافه کردن،۲- سینرژیسم ۳- تقویت. تأثیر اضافه کردن زمانی رخ می دهد که اثر این دو ترکیب بکار رفته با هم به مجموع اثرات هر کدام به تنهایی نزدیک باشد. سینرژیسم زمانی رخ می‌دهدکه اثر ترکیب شده‌ای از دو محصول تا حد زیادی بیشتر از مجموع اثرات هر عامل تنها باشد. اصطلاح تقویت به صورت متفاوت به کار می رود. بعضی فارماکولوژیست‌ها اصطلاح تقویت را با سینرژیسم به جای هم بکار می‌برند تا یک تأثیر بیشتر از اضافه کردن را توصیف نمایند و دیگران از آن برای توصیف تأثیری استفاده می‌کنندکه تنها زمانی که دو ترکیب با هم استفاده می‌شوند، موجود می‌باشد [۱۴۵]. سین‌بیوتیک‌ها با بهبود ماندگاری وجایگزینی مکمل‌های غذایی میکروبی زنده در مجرای دستگاه گوارش از طریق تحریک رشد و یا توسط رها‌سازی یک یا تعداد محدودی از باکتری‌ها بر سلامت میزبان تأثیر می‌گذارند و از این طریق به رفاه میزبان کمک می‌کنند [۱۴۵].
پروبیوتیک و پری‌بیوتیک علاوه بر فعالیت ضد میکروبی دارای مزایای دیگر از قبیل ‌افزایش جذب مواد معدنی، افزایش سرعت تبدیل پپسینوژن به پپسین در اثر کاهش اسیدیته دستگاه گوارش، کمک به فعالیت بهتر آنزیم‌های گوارشی، افزایش ترشح پانکراس، کاهش تولید آمونیاک و سایر متابولیت‌های میکروبی و افزایش قابلیت هضم و جذب پروتئین و انرژی به واسطه کاهش رقابت میکروبی با میزبان برای ‌مواد غذایی می‌باشند [۵۳].
مهمترین اثر سین‌بیوتیک این است که تعداد باکتری‌های پروبیوتیک‌ در طول نگهداری ماده غذایی و نیز در عبور از قسمت‌های مختلف دستگاه گوارش در حد بالایی حفظ می‌شوند. پری‌بیوتیک به کار رفته در ترکیب غذاهای سین‌بیوتیک در روده انسان هم تعداد پروبیوتیک‌های غذا را افزایش می‌دهد و هم جمعیت پروبیوتیک‌های ساکن در روده را افزایش می‌دهد. در غذاهای سینبیوتیک لبنی عرضه شده در بازارهای اروپا و ژاپن، از لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس، لاکتوباسیلوس کازئی، بیفیدوباکتریوم انیمالیس، بیفیدوباکتریوم بیفیدوم، بیفیدوباکتریوم بروی، بیفیدوباکتریوم اینفانتیس و بیفیدوباکتریوم لانگوم به عنوان پروبیوتیک و از فروکتوالیگوساکارید، گالاکتوالیگوساکارید، لاکتولوز، اینولین و نشاسته مقاوم به عنوان پری‌بیوتیک استفاده شده است. به طور کلی هزینه تمام شده برای تولید محصولات سین بیوتیک از بقیه محصولات اندکی بالاتر است. به همین دلیل، دانشمندان در صددند تا از پروبیوتیک‌هایی که قادر به تولید پری بیوتیک‌ها در مرحله تخمیر ماده غذایی باشند، استفاده کنند [۶۸ و ۷۱ ].
۲-۵-۴-۱- اثر سین‌بیوتیک بر عملکرد طیور
پیرای و همکاران (۲۰۰۷)، گزارش کردند که استفاده توأم از پری‌بیوتیک‌ها و پروبیوتیک‌ها باعث بهبود در عملکرد رشد جوجه‌های گوشتی شد [۱۵۷]. سین بیوتیک در جلوگیری و درمان آلودگی‌های روده‌ای و اسهال موثر می‌باشد و بیماری‌های التهابی روده که از عوامل سرطان راست روده-کولون می باشد را کاهش می‌دهند [۶۲]. سین‌بیوتیک‌ها می‌توانند باعث بهبود زیست فراهمی میکروارگانیسم‌های پروبیوتیکی شوند از طرفی باعث می‌شوند پروبیوتیک‌ها از پری‌بیوتیک‌ها به عنوان سوبسترا برای تخمیر استفاده کنند [۵۷]. استفاده از ترکیب پروبیوتیک و پری‌بیوتیک در جیره جوجه‌های گوشتی در بیشتر آزمایش‌ها باعث افزایش مصرف خوراک و به دنبال آن بهبود عملکرد رشد شد [۱۳۴ و ۱۱۱]. استفاده بهینه از مواد افزودنی از طریق بهبود در هضم، جذب، ابقای مواد مغذی و در دسترس قرار دادن هر چه بهتر این مواد، باعث بهبود راندمان مصرف خوراک می‌شوند. پروبیوتیک و پری‌بیوتیک از طریق بهبود تعادل میکروبی روده و افزایش فعالیت آنزیم‌های گوارشی باعث افزایش قابلیت دسترسی مواد مغذی غیر قابل هضم و تغییرات مفید در متابولیسم مواد خوراکی و در نتیجه بهبود راندمان خوراک مصرفی می‌شوند [۴۴]. گزارشات متعددی در رابطه با بهبود افزایش وزن در اثر افزودن پروبیوتیک و پری‌بیوتیک به جیره جوجه‌های گوشتی وجود دارد [ ۱۴۵ و ۱۴۲]. این مواد افزودنی از طریق بهبود استفاده از پروتئین، چربی، ویتامین و مواد معدنی، افزایش عمل پپسین در هنگام کمبود اسیدکلریدریک، افزایش و تقویت بتا-گالاکتوسیداز و تخمیر لاکتوز، سنتز برخی ویتامین‌ها، متعادل نمودن اعمال و وظایف روده و بهبود حرکات روده، باعث تقویت و تحریک رشد و سلامت پرنده به دلیل تسهیل در دسترس قرار گرفتن مواد مغذی می‌شوند [۱۷۴]. باکتری‌های اسید لاکتیک هضم پروتئین‌ها را از راه‌های مختلف افزایش می‌دهند برای مثال زمانی که اسیدیته معده، تا حدی پایین باشدکه عمل پپسین با مشکل مواجه شود، اسید لاکتیک تولید شده در اثر تخمیر قندها می‌تواند شرایط مطلوب را پدید آورد. علاوه بر این، آنزیم‌های هضم کننده پروتئین با باکتری‌های اسید لاکتیک به هیدرولیز و هضم پروتئین‌ها کمک می‌کنند [۱۵۵و۴۷]. پروبیوتیک و پری‌بیوتیک با افزایش ارتفاع پرزها، افزایش عمق کریپت، نازک شدن اپیتلیوم و کاهش سلول‌های جامی روده جذب مواد مغذی را تقویت و هزینه‌های متابولیکی سیستم روده‌ای- معده‌ای را کاهش می‌دهد. این کاهش در هزینه‌های انرژی می تواند صرف اهداف تولیدی مانند رشد شود [۶۵].
عشایریزاده و همکاران (۲۰۰۹) کاهش میزان مصرف خوراک و افزایش درصد وزن نسبی قلب و بورس را در جوجه‌های گوشتی سویه راس ۳۰۸ مصرف کننده مخلوط پروبیوتیک و پریبیوتیک به عنوان سینبیوتیک را گزارش نمودند [۱۶۴].
۲-۵-۴-۲- اثر سین‌بیوتیک بر بیوشیمی خون
زارعی و همکاران (۲۰۰۹)، گزارش کردند که استفاده از وعده‌های غذایی با و بدون مکمل سین‌بیوتیک اثر منفی بر تعداد تمایز دهنده سلول‌های سفید خون و پارامترهای شیمیایی خون در مرغ‌های تخمگذار نداشت [۱۹۴ و ۷۸]. طبق گزارش آواد و همکاران (۲۰۰۸)، سین‌بیوتیک می تواند منجر به جذب بهتر گلوکز در طیور شود [۷۸ و ۵۴] لیونگ و شاه (۲۰۰۶)، گزارش کردند که استفاده از سین‌بیوتیک در جوجه‌های گوشتی غلظت اسیدهای آلی را تنظیم و سطح کلسترول پلاسما را پایین آورد به طوری که مصرف بالای سین بیوتیک غلظت لیپوپروتئین‌های با چگالی پایین را به پایین‌ترین حد کاهش داد [۷۶].
عشایریزاده و همکاران(۲۰۰۹)، کاهش غلظت کلسترول سرم را در جوجههای گوشتی سویه راس ۳۰۸ مصرف کننده مخلوط پروبیوتیک و پریبیوتیک به عنوان سینبیوتیک را گزارش نمودند [۱۶۴]. سین‌بیوتیک بایومین‌ایمبو میتواند با ایجاد و تقویت لاکتو باسیلوسهای دستگاه گوارش موجب کاهش راندمان اسیدهای صفراوی در شیرابه هضمی میگردند که به نو به خود باعث کاهش قابلیت هضم چربی گشته ودر نتیجه آن غلظت فراسنجههایی لیپدی خون (مانند تری گلیسرید) کاهش می یابد [۱۲۴ و ۱۳۸]
۲-۶- گیاهان داروئی
قدمت شناخت خواص دارویی گیاهان، شاید بیرون از حافظه تاریخ باشد. یکی از دلایل مهم این قدمت ،حضور باورهای ریشه‌دار مردم سرزمین‌های مختلف در خصوص استفاده از گیاهان دارویی است. برای مثال این باور که «هیچ دردی نیست که با گیاهان درمان نشود». سابقه طولانی استفاده از گیاهان معطر در مصر و استفاده از برگ بو در روم باستان گواه این ادعاست [۷]. اما با گذشت زمان استفاده از گیاهان دارویی جنبه علمی به خود گرفت تا جایی که از گیاهان دارویی به عنوان افزودنی‌های خوراکی در تغذیه انسان استفاده شد. امروزه در مجامع علمی، برخورد با موضوع گیاهان دارویی اغلب به این صورت نیست که این گیاهان جمع‌آوری ودر بسته بندی‌های تمیز و مرتب به مصارف دارویی برسند، بلکه با مسئله چنین برخورد می‌شود که با حفظ استعدادهای اصیل ژنتیکی آن‌ها، پس از غنی شدن از ماده موثره دارویی مورد نظر، تحت راهبردهای خاص زراعی، در فرآیند استخراج و فرمولاسیون آن ماده موثره قرار می‌گیرد و سرانجام دارو پس از فرآوری و آماده سازی‌های لازم به مصرف عمومی می‌رسد. گیاهان داروی گیاهانی هستند که یک یا برخی از اندام‌های آنها حاوی ماده موثره است. این ماده که کمتر از یک درصد وزن خشک گیاه را تشکیل می‌دهد، دارای خواص دارویی موثر بر موجودات زنده است. همچنین کاشت، داشت و برداشت این گیاه به منظور استفاده از ماده موثره آن‌ها انجام می‌گیرد [۲۹]. گیاهان دارویی حاوی مواد موثره، در مقایسه با عموم گیاهان که به طور عام و روزمره مورد استفاده انسانند، در موارد خاص قابل استفاده‌اند. به هر حال همان گونه که بسیاری از متخصصان این رشته نیز معترفند، بایستی اساساّ بیماران را بسوی مصرف گیاهان دارویی سوق داد. بسیاری از کشورهای آسیایی و اروپایی به خصوص کشورهایی که زمینه این علم در آن‌ها از سابقه بیشتری برخوردار است تحقیقات وسیع و دامنه‌داری را در این راستا شروع کرده‌اند. طی سالیان متمادی، داروهای طبیعی به خصوص گیاهان دارویی حتی در برخی موارد تنها راه درمان محسوب می‌شوند. حفظ سلامتی و تلاش برای درمان سریع بیمای‌ها از جمله دغدغه‌های جوامع بشری بوده و در این زمینه هر ساله چند صد میلیارد دلار در کل جهان هزینه می‌شود. گیاهان دارویی در طول تاریخ توانسته‌اند جایگاه خود را در زندگی انسان به عنوان گیاهان شفا بخش و درمان‌گر باز کنند. امروزه با توجه به گسترش فرهنگ حفظ سلامت در میان اقشار مختلف مردم استفاده از گیاهان دارویی به صورت گوناگون مانند تازه و خشک، قرص و کپسول، اسانس و عرقیات، دمنوش و جوشانده متداول شده و گردش مالی ۵۰ ملیارد دلار را در سال ۲۰۰۶ را به خود اختصاص داده است [۷]. گیاهان، منبع با ارزشی از محصولات طبیعی برای حفظ سلامت انسان، به ویژه در دهه اخیربود ه‌اند [۱۴۴]. در مجموع بسیاری از عصاره‌های طبیعی گیاهی بستری برای طب جدید فراهم آورده‌اند [۱۰۹]. امروزه نزدیک به نیمی از داروهای تولید شده در آمریکا از گیاهان منشا گرفته‌اند. به طوری که نزدیک به ۴۰ درصد نسخه‌های پزشکان شامل داروهای با منشأ گیاهی در کشورهای توسعه یافته می‌باشد [۸۳]. گیاهان دارویی نه تنها به طور گسترده در طب، بلکه در صنایع غذایی، عطر سازی و دندان پزشکی نیز به صورت‌های مختلف مورد استفاده قرار گرفته‌اند علاوه بر این در صنعت تغذیه حیوانات نیز به علت محدودیت استفاده از دامنه وسیع آنتی‌بیوتیک‌های محرک رشد، گیاهان و عصاره‌های آن‌ها نقش مهمی را بازی می‌کنند [۱۰۹].
گیاهان دارویی به دلیل داشتن خواص آنتی‌اکسیدانی و ضد میکروبی و طببیعی بودن آن‌ها به نظر می‌رسد که جایگزین مناسبی برای آنتی بیوتیک‌ها باشند به طوری که اخیراّ بررسی اثر گیاهان دارویی به عنوان افزودنی‌های جدید و جایگزین بر عملکرد طیور هدف بسیاری از تحقیقات بوده است [۱۷]. اضافه کردن هر نوع افزودنی به جیره طیور در جهت بهبود عملکرد و تأمین سلامت می‌باشد. تأمین سلامت طیور از یک سو باعث افزایش راندمان می‌شود که سود اقتصادی بیشتری را در پی دارد و از سوی دیگر می‌تواند تضمین کننده سلامت مصرف کننده باشد. این امر در ابتدا برای پیشگیری از بیماری‌ها و ایجاد سلامتی و همچنین برای تحریک رشد از انواع آنتی‌بیوتیک‌ها استفاده می‌شد. افزایش مقاومت پرندگان علیه بیماری‌های مختلف باعث کاهش مرگ و میر و در نتیجه کاهش زیان‌های اقتصادی در صنعت طیور می‌شود. در سال های اخیر استفاده از مواد افزودنی با منشاء گیاهی به عنوان جایگزین آنتی‌بیوتیک‌ها در صنعت پرورش طیور رو به افزایش است [۷۹]. اسانس‌ها با منشاء گیاهی جزئی از افزودنی‌های خوراکی هستند که در حال حاضر در تغذیه طیور مورد توجه است. اسانس‌های گیاهی فعالیت دستگاه‌های مختلف بدن طیور را افزایش و باعث بهبود عملکرد می‌شوند. بنابراین اسانس‌های گیاهی موجود در جیره می‌توانند به عنوان جایگزینی برای آنتی‌بیوتیک‌ها استفاده شوند. همچنین آنتی‌بیوتیک‌ها و عصاره‌های گیاهی می‌توانند کنترل‌کننده و یا محدود‌کننده رشد و کلنی‌سازی گونه‌های پاتوژن و غیر پاتوژن زیادی از باکتری‌ها در قسمت انتهایی دستگاه گوارش باشند [۹۷]. تولید جوجههای گوشتی امروزه به صورت اختصاصی انجام میشود و تمرکز بر روی پرندگان با کارآیی بالا می‌باشد. فاکتورهای اصلی در تولید موفق جوجه‌های گوشتی با پتانسیل ژنتیکی بالا، تنها سلامت و مواد غذایی متعادل میباشد و از طرفی دیگر تقاضا برای تولید گوشت و تخم مرغ با کیفیت بالا و مناسب و قیمت پایین بدون وابستگی به آنتی بیوتیک‌ها و سایر مواد دارویی در آب و غذای جوجه‌ها بالا می‌باشد [۱۳۳]. از این رو بهرهبرداری از افزایش دهندههای رشد را میتوان با استفاده از گیاهان دارویی بهتر کرد که اثر مثبتی بر راندمان خوراک، افزایش وزن، قدرت زنده ماندن، افزایش سیستم ایمنی بدن و سایر بیماریهای روده‌ای دارند [۱۹]. گیاهان به عنوان جایگزینهای محرک رشد مزیتهای متعددی از قبیل ارزان و قابل در دسترس بودن، ایجاد ایمنیت و کاهش خطر سمیت را دارند. همین استفاده از مواد افزودنی طبیعی به جای آنتی‌بیوتیک‌ها در جیره طیور باعث سودآوری بیشتر شده است. استفاده از اثرات ضد میکروبی گیاهان دارویی از گذشته‌های دور مورد نظر بوده است و تحقیقات اخیر نیز در این زمینه بیانگر اهمیت و کاربرد این گونه گیاهان است. بنابراین مسئله گیاهان دارویی به عنوان محرک رشد در جیره طیور اهمیت بالایی دارد. مواد فعال گیاهان دارویی در برگ‌ها، شاخهها، دانهها و در پوسته آنهاست که فعالیت بالایی در مقابل بیماریها و بهبود هضم مواد و به دنبال آن بهبود در عملکرد دارند. گیاهان دارویی میتوانند به عنوان جایگزین مناسب آنتی بیوتیکها به کار گرفته شوند و استفاده از روغنهای استخراج شده از گیاهان، کارآیی سیستم ایمنی طیور را بهبود میبخشد. [۱۵۴ و ۱۴۷].
از طرف دیگرخاصیت ضد میکروبی موجود درگیاهان با از بین بردن و یا کاهش جمعیت میکروبی مضر در دستگاه گوارش، زمینه مساعد برای هضم و جذب و متابولیسم مواد مغذی را فراهم می‌کند و همچنین الیاف خام تأمین شده توسط گیاهان دارویی از جمله عوامل مناسب دیگری در جهت کارکرد صحیح دستگاه گوارش و در راستای استفاده بهتر از مواد مغذی میتواند به شمار آید [۱۰۱]. بیشتر تحقیقات، سودمندی بعضی از گونه‌های گیاهی و عصاره آن‌ها را در کاهش کلسترول خون، افزایش خوش خوراکی و تحریک سیستم ایمنی را گزارش کردهاند[۱۷۷]. گیاهان دارویی بواسطه ترکیبات مؤثر موجود در بافتهایشان شامل فنل‌ها، پلی‌فنل‌ها، ترپنوئیدها، روغنهای فرار و سایر ترکیبات، اثرات ضد میکروبی، محرک ایمنی، محرک دستگاه گوارش و در نهایت محرک رشد را اعمال می‌کنند. محققین زیادی بهبود عملکرد طیور گوشتی یا تخمگذار را در نتیجه افزودن گیاهان دارویی یا مشتقات آن‌ها به جیره را گزارش کردند [۵۵ و ۷۲]. این گزارشات علمی نشان دهنده اثرات مثبت گیاهان دارویی بر بهبود عملکرد طیور و در نهایت کاهش هزینههای تولید میباشد [۵۵ و ۷۲].
گیاهان دارویی از زمان‌های طولانی در محصولات غذایی، عطری و درمانهای دارویی مختلف استفاده می‌شود. از گذشته در سیستمهای پرورش حیوانات اهلی، متابولیتهای گیاهی به طور عام و به عنوان عوامل ضد میکروبی به شمار میرفتند. ممنوعیت و محرومیتهای اخیر در استفاده از آنتی بیوتیکهای محرک رشد سبب افزایش تمایل به استفاده از فرآوردههای طبیعی با منشأ گیاهی شده است [۹۱]. عصاره گیاهان دارویی به علت دارا بودن خواص آنتی باکتریایی و آنتی اکسیدانی به صورت سنتی برای درمان و کنترل بعضی از بیماری‌ها استفاده میشوند [۷۰].
۲-۷- آشنایی با گیاه دارویی آویشن
۲-۷-۱- آویشن
خانواده نعناعیان (Lamiaceae) یکی از بزرگترین خانواده‌های گیاهی است که دارای پراکنش جهانی می‌باشد (غیر از مناطق قطب شمال و جنوب) و دارای حدود ۲۰۰ جنس و ۲ تا ۵ هزار گونه از بوته‌های معطر و درختچه‌های کوتاه است. اغلب نعناعیان محتوی ترپن‌ها و انواع ترکیبات (به طور عمده) در غدد اپیدرمی برگ‌ها، ساقه‌ها و اندام‌های زایشی می‌باشند [۱۱]. آویشن (Thymus vulgaris)یکی از گیاهان تیره نعناعیان است که به صورت بوته‌های پر پشت در دامنه‌های خشک و بین تخته سنگ‌های نواحی مختلف مدیترانه از جمله در کشورهای فرانسه، پرتغال، اسپانیا، ایتالیا و یونان می‌روید [۲۴] و همه ساله در سطح وسیعی از کشورهای اسپانیا، آلمان، فرانسه، پرتقال، آمریکا، چک، مجارستان و شمال آفریقا کشت می‌شود [۷]. در ایران نیز سطح زیر کشت این گونه رو به افزایش است. از آویشن در صنایع غذایی، دارویی، بهداشتی و آرایشی نیز استفاده می‌شود. روغن آویشن دارای خواصی نظیر ضد اسپاسم، باد شکن، ضد قارچ، ضد عفونی‌کننده، ضد کرم، ضد رماتیسم و خلط‌آور می‌باشد. اسانس آویشن از جمله ده اسانس معروفی است که دارای خواص ضد باکتریایی و ضد قارچی،آنتی اکسیدانی، نگه‌دارنده طبیعی غذا و تأخیر‌دهنده پیری پستانداران می‌باشد و دارای جایگاه خاصی در تجارت جهانی می‌باشد [۱۲۶ و ۱۰۰]. همچنین آویشن در انواع غذاها و به عنوان ترکیبات معطر در اکثر فرآورده‌های غذایی مهم نظیر نوشیدنی‌ها و دسر‌های لبنی و همچنین به علت داشتن اوژنول و تیمول در کره به عنوان آنتی اکسیدان استفاده می‌شود [۱۲۲].
۲-۷-۲- سازگاری و مناطق پراکنش
گونه آویشن به خوبی به شرایط گرم وخشک سازگاری داشته وبه طور سریع در نواحی نیمه خشک پراکنده است.گیاهی نور دوست بوده ودر خاک های فقیر وقلیائی قادر به رشد است .این گیاه به خشکی مقاوم بوده وتا دمای ۱۵درجه سانتی گراد زیرصفر را تحمل می کند.تکثیر این گیاه به وسیله بذر وقلمه های ساقه وریشه انجام پزیر است وبه صورت وحشی بر روی صخره ها تا ارتفاع۲۵۰۰ متری از سطح دریا یافت می شود [۹۸].
۲-۷-۳- ترکیبات شیمیای موجود در اسانس آویشن
اسانس، محتوی ماده موثره آویشن می‌باشد [۲۴]. اسانس آویشن مایعی زرد یا قهوه‌ای متمایل به قرمز تیره با بویی مطبوع، قوی و طعم تند و پایدار که از تقطیر برگ‌ها و سرشاخه‌های گلدار آن استخراج می‌شود [۳۹] و ترکیبی از مواد شیمیایی مختلف می‌باشد [۷]. به هر حال سر شاخه‌های آویشن حاوی اسانس، تانن‌ها، مواد اصلی تلخ، ساپونین‌ها و ضد عفونی‌کننده‌های گیاهی می‌باشد. اسانس آویشن زراعی خاصیت ضد باکتریای و ضد قارچی دارد که از آن در صنایع بهداشتی و آرایشی استفاده می‌شود. مهم‌ترین ترکیبات اسانس یک ترکیب فنولی به نام تیمول است. مقدار این ماده به شدت به شرایط اقلیمی محل رویش و نوع گیاه بستگی دارد و مقدار آن از۲۰ تا ۵۵ درصد متغییر است که برای بیماری آسم مفید می‌باشد. از ترکیبات دیگر اسانس می‌توان به کارواکرول، پراسیمول، لینالول، سینئول و غیره اشاره کرد [۷]. به طور طبیعی تیمول جزءاصلی فنل در آویشن است وکاراوکرول نیز یک جزء فرعی می‌باشد [۱۲۲]. نکته مهم اینکه روغن آویشن حاصل از T. Vulgaris که در مناطق مختلف کشورکشت می‌شود از نظر رنگ، طعم، ویسکوزیته و ترکیبات شیمیایی متفاوت می‌باشد [۱۴۱ ]. از طرف دیگر تنوع فصلی اثر معنی‌داری بر عملکرد و ترکیبات روغنی دارد [۱۳۲].
۲-۷-۴- مواد شیمیائی موثره و خواص درمانی آویشن
گیاهان منبع غنی از متابولیت‌های ثانویه با خواص داروئی و معطر هستند. حد اقل ۱۰۰ هزار متابولیت مختلف در۵۰ هزار گونه گیاهی شناسائی و سالانه ۴ هزار نوع جدیدکشف می‌شود [۱۱۵]. در سال‌های اخیرمطالعات فراوانی برای شناسائی ترکیبات شیمیائی و خواص آن‌ها در گیاهان داروئی و به خصوص جنس آویشن صورت گرفته است [۶۹]. آویشن تاریخچه مصرف داروئی، غذائی، ضد عفونی کنندگی و خشبوکننده طولانی مدت دارد و در مطالعات فراوانی به ترکیب شیمیائی آن پرداخته شده است [۹۸]. مواد شیمیائی تشکیل‌دهنده آویشن عمدتاّ به دو گروه فلاونیدها و روغن آن تقسیم‌بندی می‌شوند. فلاونیدها شامل تیمونین، ایزوتیمونین، تیموزین، فلاونول‌ها و لوتولین می‌باشند و ترکیب اصلی روغن گرفته شده از آویشن شامل تیمول (۴۰ درصد)، کارواکرول (۱۵-۲ درصد) و کامفور(۱۵-۱ درصد) می‌باشد. بیشتر ترکیبات شیمیائی و داروئی آویشن در برگ‌های این گیاه موجود است و همین قسمت از گیاه معمولاّ استفاده می‌شود [۵۶]. مواد تشکیل‌دهنده آویشن خاصیت ضد عفونی‌کنندگی (ضد باکتریای و ویروس‌ها)،آنتی‌اکسیدانی، ضد اسپاسمی و خلط‌آور دارند. تیمول موجود در آویشن خاصیت ضد انگلی قوی داشته و در خمیر دندان‌ها کاربرد فراوانی دارد و در مبارزه با کرم‌های قلاب‌دار و آسکاریس و درمان انواع رومانتیسم موثر است. علاوه بر خواص داروئی، از آویشن در صنایع غذایی به فراوان استفاده می‌شود. در کتاب‌های تغذیه متعدد، روش استفاده از آن توضیح داده شده است [۱۰ و ۲۸]. اسانس آویشن که به اسم تِم معروف است بر اثر تقطیر با بخار آب تهیه می‌شود. این اسانس در مجاورت نور فاسد می‌شود و وزن مخصوص آن بین ۹۱۵/۰ تا ۹۳۵/۰ است و باید در مکان خنک، شیشه‌های در بسته