برای روشن شدن مطلب، گونههای مختلف مجالس از جهت محتوای آنها را بررسی مینماییم:
1- مجالس حماسی: در این نوع مجالس، هدف خطیب برانگیختن مخاطب، تهییج و تشویق او برای مبارزه و نبرد، یا استقامت و پایمردی و بالا بردن روحیه سلحشوری و واداشتن به اطاعت است. این نوع از محتوا در گفتارهای امام علی علیه السلام هم به فراوانی یافت میشود26 و البته بیشتر در مواقع جنگ کاربرد دارد. در نهج البلاغه است که علی علیه السلام در مقابل جمعیت، ناراحت و عصبانی از این کار میایستد و یک خطبه چند سطری میخواند. میفرماید: «قَدِ اسْتَطْعَمْوکمُ الْقِتالَ» اینها گرسنه جنگند و از شما غذا میخواهند اما از دم شمشیر. «فَاقِرّوا عَلی مَذَلَّهٍ وَ تَأْخیرِ مَحَلَّهٍ أَوْ رَوُّوا السُّیوفَ مِنَ الدِّماءِ تَرْووا مِنَ الْماءِ» لشکریانم! نمیگویم بروید بجنگید، بروید یکی از این دو راه را انتخاب کنید: یا تن به ذلت بدهید که آب را ببرند و شما نگاه کنید، یا اینکه این تیغها را از خون این ناکسان سیراب کنید تا خودتان سیراب شوید. «فَالْمَوْتُ فی حَیاتِکمْ مَقْهورینَ وَ الْحَیاهُ فی مَوْتِکمْ قاهِرینَ»27 زندگی این است که بمیرید ولی فائق باشید و مردن این است که زنده باشید ولی توسری خور.با این سخنان خود آنچنان هیجان ایجاد کرد که در کمتر از دو ساعت، دشمن را بکلی از کنار شریعه فرات دور کردند. پس معلوم شد، سخن میتواند سخن حماسی باشد و سخن حماسی یعنی سخنی که در آن بویی از غیرت و شجاعت و مردانگی باشد، بویی از ایستادگی و مقاومت باشد.28
در دوران دفاع مقدس در کشور ما نیز اینگونه مجالس با توجه به فضای آن دوران کاربرد بالایی داشت و برگزاری این مجالس باعث بالا رفتن روحیه و افزایش شور و نشاط بین رزمندگان میگردید.
2- مجالس اخلاقی و موعظه: در این مجالس خطیب با مخاطب قرار دادن افراد شنونده، آنان را به خودشناسی و دقت برای درک صحیح ارتباط با خدای خود و دیگر بندگان خدا فرا میخواند و همچنین آنان را به توجه در عاقبت رفتار و کردار خود دعوت مینماید.29
این مجالس هم، در فضای فعلی جامعه مخاطبان فراوانی دارد و افراد علاقمند به سیر و سلوک در مسیر الهی سعی میکنند ضمن ارتباط با یکی از اساتید اخلاق در این مسیر گام بردارند. تعداد و تنوع این گونه جلسات در شهرهای مذهبی بیشتر به چشم میخورد. این نوع از مجالس نیز در زمان ائمه علیهم السلام بسیار رواج داشت و این مباحث در نهج البلاغه و صحیفه سجادیه و احادیث ائمه اطهار علیهم السلام بسیار به چشم میخورد.
3- مجالس اعتقادی: در این نوع مجالس، عمده مباحث، تبیین یکی از اصول دین و مباحث توصیفی و استدلالی وابسته به این اصول است.
این مجالس سهم بهسزائی در رشد و ارتقاء نگاه دینی جامعه دارند و در مجالس مختلف حتی مجالس اخلاقی تلاش میگردد بنیه دینی و اعتقادی مردم تقویت گردد.30 رسانهها از جمله صدا و سیما هم با پرداختن به این مسأله تلاش میکند تا حدی این خلا را پر کند ولی حضور مستقیم در این جلسات نقش مهمی در ارتقا باورها و عقاید مذهبی افراد جامعه دارد.
ائمه معصومین علیهم السلام نیز مجالس اعتقادی بسیاری برگزار میکردند، برای مثال بخش قابل توجهی از خطبههای نهج البلاغه به موضوعات اعتقادی و مباحثی چون توحید، نبوت، امامت و معاد اختصاص یافته است.31
4- مجالس اجتماعی: آشنا کردن مردم به حقوق سیاسی- اجتماعی خود، ذکر مشکلات و معضلات اجتماعی و ارائه راه حل برای مشکلات مردم و جامعه هدف این مجالس است که امام علی علیه السلام در خطبه 50 نهج البلاغه به تحلیل فتنهها و آشوبهای جامعه اسلامی و عوامل پدیدار شدن آن میپردازند.32
5- مجالس ذکر اهل بیت (مدیحه و مرثیه): برگزاری مجالس مصیبتخوانی و مرثیهسرایی از زمان پیامبراکرم صلی الله علیه و آله نزد اهل بیت علیه السلام مرسوم و متعارف بوده است و احادیثی که دلالت بر گریه و سوگواری پیامبر گرامی اسلام و ائمه معصومین علیهم السلام در مناسبتهای مختلف دارد، در بخش بعد مورد بررسی قرار میگیرند.33
6- مجالسی با ترکیب موارد فوق: برخی از مجالس تنها منحصر به یکی از موارد فوق نمیباشد و ترکیبی از مجالس فوق است، که در آنها به مباحث اعتقادی، اخلاقی و اجتماعی پرداخته میشود که برای نمونه میتوان به برگزاری نماز جمعه اشاره کرد، که در آن ترکیبی از موارد فوق وجود دارد و تنها منحصر به یکی از آنها نیست. ائمه معصومین علیهم السلام هم در خطبههای نماز جمعه، از انواع محتوای مجالس ذکر شده پیشین استفاده میکردند؛ اگرچه غیر از خطبههای امیرالمؤمنین علیه السلام و امام حسن علیه السلام از خطبه جمعه دیگر ائمه چندان خبری نیست زیرا خطبه و خطابه جمعه از لوازم حکومت بوده است.34
1-3-1-1- بررسی برگزاری مجالس مذهبی توسط اهل بیت(علیهم السلام)
از آنجا که یکی از مهمترین و کاراترین مجالس مذهبی، مجالس ذکر اهل بیت (مدیحه و مرثیه) است که از زمان پیامبرصلی الله علیه و آله شکل گرفته و پس از شهادت امام حسین علیه السلام ، ائمه معصومین علیهم السلام بیشترین استفاده را از اینگونه مجالس بردهاند و به همین دلیل بیشترین تعداد مجالس مذهبی را، این نوع مجالس تشکیل دادهاند که هر چند در طول تاریخ با فراز و نشیبها و قوت و ضعفهائی روبرو بودهاند، ولی این مجالس در کنار دیگر مجالس مذهبی نقش ویژهتری پیدا نمودهاند. لذا در ادامه ضمن توجه به دیگر مجالس مذهبی ذکر شده در بالا و توجه به آثار و پیامدهای تأثیر
گذار آنها، تمرکز بیشتری بر مجالس ذکر فضائل و مناقب اهل بیت علیهم السلام خواهیم داشت و در این قسمت نقش این مجالس را در حفظ و تداوم حیات دینی جامعه با دقت بیشتری بررسی خواهیم کرد.
در سیره حضرت رسول صلی الله علیه و آله مىتوان مواردى را جستجو کرد که از وقوع حوادثى، محزون بودهاند و یا نسبت به پیشامدهاى آینده و تلخى و ناگوارى آنها ابراز تألم نمودهاند. آن حضرت در مرگ بسیارى از افراد گریستهاند و سفارش به برگزارى مجالس عزا فرمودهاند؛ به عنوان نمونه مىتوان به سفارش آن حضرت مبنی بر اقامه عزا برای شهیدان احد اشاره کرد همچنین گریه ایشان نسبت به وقایعى که در آینده براى فرزندشان امام حسین علیه السلام پیش خواهد آمد از این نمونه میباشد. آن حضرت در برخى دستورات فرمودهاند که امت من یاد و خاطره فرزندم حسین را با عزاداریهاى خود زنده نگه دارند.35
ائمه معصومین علیهم السلام هم به برگزاری این مجالس اهتمام جدی داشتند ولی بعد از شهادت امام حسین(علیه السلام) گریه بر مظلومیت آن حضرت و مصائب اهل بیت ایشان فضای این گونه مجالس را تحت تاثیر قرار داد، به گونهای که از آن پس بیشتر مجالس مذهبی شیعیان را این نوع از مجالس تشکیل میداد. ذکر مصائب و تشویق دیگران به برگزاری مراسم به صورتهای مختلف و در مجالس و اماکن گوناگون، نشان از آن دارد که این امر به عنوان یکی از کاراترین روشها، از جانب ائمه علیهم السلام به کار گرفته میشد و آنان از این طریق میتوانستند با ذکر الگویی آشکار از مبارزه حق و باطل و فداکاری در راه حق به مبارزه با انحراف و ستمگری بپردازند وگاه ذکر مصیبت بیشتر از خطبههای حماسی، آمادهساز و تحریک کننده بود که از ویژگیهای این نوع مجالس میتوان به الگوسازی، تبلیغ دین، حب اهل بیت علیهم السلام، تعظیم شعائر و… اشاره کرد که در ادامه مورد بررسی قرار میگیرند:
1-3-1-2- جهتگیری مجالس مذهبی پس از شهادت امام حسین(علیهالسلام)
پس از شهادت امامحسین علیه السلام ، برگزاری مجالس مذهبی سمت و سوی خاصی یافت و ذکر یاد و نام ایشان بر کیفیت برگزاری مجالس مختلف سایه افکند. حزن ائمّه علیهمالسلام و نوحهسرائی آنان در مجالس رسمی و خصوصی همیشگی بوده و در طول زندگیشان استمرار داشته و در این باره روایات بسیاری در کتب و نوشتهها نقل شده که از جمله آنها گریه و حزن امام چهارم زینالعابدینعلیهالسلام در مدّت قریب چهل سال زندگی بعد از شهادت پدر مظلومش36 و گریه امام صادقعلیهالسلام برای مصیبت جدّ شهیدش و شعر خواستن از شعراء در مرثیه حسینعلیهالسلام و همچنین امام کاظمعلیهالسلام که وقتی که ماه محرم میرسید خندان دیده نمیشد و در دهه اوّل این ماه همیشه حزین و اندوهناک بود و هکذا امامرضاعلیهالسلام و دیگر ائمّهعلیهمالسلام.37
در تاریخ هم، نقلهای فراوانی از برگزاری مجالس عزا و مرثیهخوانی توسط امامان شیعه و نیز احادیث فراوانی در تشویق و تحریض شیعیان به این اقدام وجود دارد که نشانگر اهمیت فراوان این مقوله در سیره و اندیشه آن بزرگواران دارد38 که در ادامه مورد اشاره قرار میگیرند.
در متون دینی هم روایات متعددی درباره ثواب و پاداش فراوان برای عزاداری و مرثیهسرایی و زیارت مرقد امامحسین علیه السلام وارد شده است. در این روایات، نوحهسرایان به گریاندن مردم در مصایب اهل بیت علیهم السلام تشویق شدهاند و شاعران و مرثیهسرایان به سرودن اشعار در رثای
امامحسین علیه السلام و گریاندن مردم ترغیب میگردند و عمل آنان موجب جلب رضای خدا و نیل به بهشت جاودان معرفی میشود.39
به طور کلی مجالس مذهبی در دوران امامان شیعه به صورت عزاداری و صرفاً یک اجتماع محدود و در بیشتر موارد غیرعلنی منحصر میشد که مداحان، شاعران و مرثیهسرایان، که در آن زمان به “منشدان” شهرت داشتند، در آن حاضر شده، به اذن امام مرثیهخوانی میکردند. محتوای این مجالس عموما شامل این موارد میشد:
1- بیان فضایل و مناقب اهل بیت علیهم السلام
2- ذکر مصایب و ستمهایی که بر اهل بیت علیهم السلام رفته است؛ با محوریت واقعه کربلا
3- اشاره به ستمها و جنایات بنیامیه و بنیعباس
با در نظر گرفتن شرایط ویژه تاریخی، میتوان اقدام ائمه معصومین علیهم السلام در تشکیل و نیز سفارش به برگزاری مجالس سوگواری را اقدامی سیاسی ارزیابی کرد. در فضای اختناق دوران حکومت امویان و عباسیان و عصر به انزوا راندن و بایکوت شیعیان و پیشوایانشان، این مجالس به خوبی میتوانست خلأ ناشی از فقدان کانالها و ابزار ارتباطی مناسب را برای ائمه معصومین علیهم السلام پر نماید و به عنوان تنها رسانه در فضای تبلیغاتی مسموم و یک سویهی ضدشیعی آن زمان ایفای نقش کند. بهرهگیری از عامل تحریک عواطف و احساسات هم انتخابی هوشمندانه است که رسیدن به آن غایت سیاسی را تسهیل میکند.
بنابراین مجالس این دوره را میتوان پناهگاه و کهف حصین مبارزان و مخالفان شیعه حاکمیت سیاسی(خلافت اموی و عباسی) دانست؛ با جهتگیری مبارزهی پنهانی با ظلم و ستم حاکم از طریق حفظ و گسترش مکتب اهل بیت علیهم السلام و ارائه اسلام علوی در برابر اسلام اموی رایج این خصلت مجالس سوگواری، تا چند صباحی پس از غیبت کبری، یعنی تا فتح بغداد توسط آل بویه هم کماکان حفظ شد.40
الف- نمونههائی از عزاداری ائمهعلیهمالسلام در مصائب امام حسینعلیهالسلام
و اینک قسمتی از حزن ائمهعلیهمالسلام و گری
ه برای جدّ شهیدشان حضرت سیدالشهدا علیهالسلام را نقل میکنیم که چگونه شیعیان و پیروان خود را به زندهنگهداشتن این یادبود دردناک و حادثه حزنآور شهادت امام حسینعلیهالسلام و یارانش در روز عاشورای محرّم 61 دعوت میکردند.
سید محسن امین عاملی در بحث نوحهسرائی ائمهعلیهمالسلام بر جدّ شهیدشان میگوید: امّا ائمهعلیهمالسلام بر امام حسینعلیهالسلام گریه میکردند و مصیبت ایشان را بزرگترین مصیبتها میشمردند و شیعیان و دوستداران و پیروان خود را به این امر دستور میدادند و تشویق مینمودند و از شعرا میخواستند در عزای حسینعلیهالسلام نوحه سرایی کنند و عاشورا را روز حزن و گریه قرار میدادند و کسی که آن روز را عید میگرفت سرزنش میکردند و امر میکردند آن روز سعی در حوائج دنیا نشود و چیزی ذخیره نکنند که اخبار در این باره از ائمّه علیهم السلام مستفیض و نزدیک به حدّ تواتر است که ثقات شیعه و دوستانشان با سندهای متّصله از معصومینعلیهمالسلام روایت کردهاند.41 برای مثال:
أ. از علقمه بن بن محمد حضرمی از امام باقر(علیه السلام) نقل شده است که