منابع مقاله درمورد مکتب هرات، تحلیل ساختاری، تحلیل ساختار

سرلوح بی نهایت ظریف، حاوی امضای کوچکی است که به زحمت دیده می‌شود و عضدالمذهب خوانده می‌شود، این امضا درون نوار آبی رنگی است که مستطیل داخلی سرلوح را در برمی‌گیرد. (تصویر3-37) (ریشار، 1383).
3-2-11- اصول ابن‌اسیرجامی (839 ه. ق)
این نسخه خطی، دارای تاریخ کتابت 839 هجری قمری متعلق به مکتب هرات می‌باشد. همانطور که در تصویر4-38 از فصل چهارم مشاهده می‌کنید این نسخه دارای دو صفحه مزدوج تمام تذهیب در صفحات اول می‌باشد که صرفاً جهت تزیین و مقدمه‌ای برای ورود به کتاب است و کاربرد دیگری ندارد.
3-2-12- معراج نامه شاهرخی (840 ه. ق)
«کتاب خطی معراج نامه که در حال حاضر در اندازه‌ی 34×5/22 سانتی‌متر و به تعداد 265 صفحه در کتابخانه ملی پاریس نگه‌داری می‌شود، کتابی است کاملا مصور با موضوع سفر حضرت‌محمد (ص) به بهشت و جهنم. این کتاب در سده‌ی پانزدهم/ نهم در هرات، برای دومین امیر تیموری، شاهرخ در سال 1436- 1435/840- 839 نقاشی شده‌است. نقاش آن که ‌از نقاشان دربار بایسنقر بوده در نگاره‌های آن نهایت مهارت فنی خود را نشان داده‌است. این نسخه یکی از سه نسخه‌ی برجسته باقی مانده‌ از مکتب هرات در فاصله بین دوره‌ی بایسنقر وبهزاد می‌باشد» (سگای، 1385: 7).
معراج‌نامه شاهرخی توسط میرحیدر به زبان ترکی ترجمه شده وتوسط مالک‌بخشی هراتی به خط ایغور کتابت شده‌است. اثر فوق دارای 61 نقاشی می‌باشد که‌اولین تصویر این کتاب شامل سرلوح بسیار زیبا وظریف می‌باشد.
«سرلوح باشکوه، با طلا ورنگ‌های مختلف وبه سبک هرات، نقاشی شده‌است. خوش نویسی ایغوری در میان تزیینات برازنده‌ی اسلیمی، زیبا وظریف بوده و در نقش مایه‌ی مرکزی، در مضمون خط عنوان چنین آمده‌است: بدین گونه پیامبر (ص) به معراج رسید. در میان تزیینات سنتی و نقوشی که برای آراستن دست نوشته‌ها کاربرد دارد، تزیین غنی سرلوحه به عنوان یکی از هنرهای جاودانه به چشم می‌آید که به دلیل محدودیت‌ها وضرورت‌های دینی- مذهبی، بدون تصاویر پیکره‌ای ارایه شده‌است. اغلب این تزیینات، از درهم تابیدن حلقه‌های گلهای رنگارنگ وبه گونه‌ای متعادل با طلا و با زمینه‌ آبی لاجورد و آبی زنگاری تشکیل شده‌است؛ این ترکیبات تزیینی گرانبها، از طرح‌های قالی‌های قدیمی شرقی الهام گرفته شده و یا از نو تولید شده‌اند که نمادی از زیبایی شناختی، به شکل تصویر باغی با گلها، درختان ونقش مایه‌های واقعی و پیکره‌دار، به نمایش گذارده می‌شود» (تصویر3-38) (همان، 32).
3-2-13- تاریخ جهانگشا عطاملک جوینی (841 ه. ق)
«این نسخه از تاریخ جوینی بسیار ناقص است و در شکل کنونی، نزدیک به بیست دفترچه را در برمی‌گیرد که پیش از این جزء یک نسخه کامل بوده و بعدها پراکنده شده‌اند. این شاهنامه در زمانی کمتر از ده سال و بی‌تردید به دست نقاش هنرمندی که در همان کارگاه تعلیم دیده بود، مصور شده‌است. متن از اواسط کتاب دوم آغاز می‌شود و در انتهای کتاب چهارم به پایان می‌رسد، در آنجا ترقیمه‌ای یافت می‌شود که در آن، کاتب ابواسحق‌بن محمدبن احمدالصوفی السمرقندی خاطر نشان می‌کند که نگارش نسخه را در تاریخ شانزدهم شوال 841 قمری به پایان رسانده است. به نظر می‌رسد این نسخه در شیراز و احتمالاً در کتابخانه عبدالله، نایب‌السلطنه فارس که که از 839 قمری، جانشین پدرش، سلطان ابراهیم بود، تهیه شده است» (ریشار، 1383).
3-2-14- نظامی، خسرو و شیرین (845-855 ه. ق)
این نسخه بسیار زیبا که منظومه عاشقانه مشهور نظامی است، یازده پرده نقاشی را در برمی‌گیرد. کتاب با یک شمسه مذهب آغازین، در ورق 2 شروع می‌شود. و پس از آن در ورق 2پشت، سرلوحی دیده می‌شود که کمی غیر عادی است و در آن یک دعاییه به فارسی و به خط کوفی نوشته شده است. این نسخه بی نظیر احتمالاً متعلق به مکتب هرات، دارای 62 برگ در ابعاد 245×175 میلی‌متر می‌باشد، و به خط نستعلیق در 25 سطر نگاشته شده است. (ریشار، 1383) (تصویر3-39).
3-2-15- شاهنامه محمدجوکی (848 ه. ق)
«شاهنامه محمد جوکی، به حمایت و سفارش محمدجوکی (تولد 806 ه. ق. وفات 848 ه. ق) از شاهزادگان تیموری و پنجمین پسر از اولاد شاهرخ به انجام رسید. شاهنامه محمد جوکی 31 نگاره کامل دارد، از این 31 نگاره، تعداد 3 نگاره در دربار امپراتوران گورکانی هند دستکاری شده‌است. ابعاد کلی این شاهنامه 338 × 228 م م است. این شاهنامه فاقد شمسه، فاتحه‌الکتاب و انجام می‌باشد (حسینی، 1388).
3-2-16- دیوان قاسم (863 ه. ق)
نسخه‌ای از دیوان قاسم، دارای تاریخ کتابت 863 هجری قمری می‌باشد. این نسخه بی‌نطیر همانطور که در تصاویر4-39 و 4-42 فصل چهارم مشاهده می‌کنید، دارای دو صفحه مزدوج تمام تذهیب در ابتدای نسخه می‌باشد که هنرمند در تزیین این صفحات از نقوش اسلیمی ابری استفاده کرده است، همچنین دارای یک شمسه تقدیم بسیار زیبا و پرکار است.
3-2-17- کلیات سعدی (866 ه. ق)
کلیات سعدی شامل گلستان و بوستان، اثر مصلح‌الدین سعدی‌شیرازی، شاعر قرن هفتم ه. ق است. این نسخه به قطع وزیری، و 15 × 24 سانتی‌متر است که با خط نستعلیق و با رقم عبدالله‌بن‌شیخ‌مرشدکاتب‌شیرازی بر کاغذ دولت‌آبادی مجدول، کتابت شده‌است. صفحات مصور این نسخه شامل 13 نگاره بدون امضا است و جلد آن مقوای سوخت تحریر، کار هنرمندان هندی است (شاهکارهای نگارگری، 1390).
«در ورق 1 و ورق2 این نسخه (تصویر3-40) یک صفحه مزدوج مذهب بسیار زیبا دیده می‌شود که درون دایره‌های آن، عنوان‌های قسمت‌های مختلف این دیوان سعدی نوشته شده است. در ورق‌های بعد یک صفحه مزدوج مذهب دیگر وجود دارد که در مرکز آن نخستین متن سروده‌های سعدی آغاز می‌شود. این تذهیب‌ها که در نهایت ظرافت تهیه شده‌اند، امضا یا هیچ نشانه‌ای از شخصی که نسخه به او اهدا شده است، ندارد. در بقیه قسمت‌های این نسخه خارق‌العاده، لوزی یا مستطیل‌های مذهب (که عنوان قسمت‌های مختلف کتاب در آن نوشته شده است) و مثلث‌های زینتی با آرایه‌های گل و گیاه دیده می‌شود که می‌توان آنها را با بهترین تولیدات شیراز یا هرات مقایسه کرد» (ریشار، 1383: 98).
3-2-18- سبحه‌الابرار (890 ه. ق)
{عبدالرحمن جامی}، کتابخانه موزه کاخ‌گلستان، نسخه شماره 2176
این کتاب دیوان عبدالرحمن جامی، شاعر قرن نهم ه. ق است که احتمالاً در سال 877 ه. ق سروده شده‌است. این نسخه در قطع رقعی، 5/12 × 19 سانتی‌متر و شامل 230 صفحه است. متن آن به خط نستعلیق و به رقم شاه‌محمد بر کاغذ خانبالغ نوشته‌شده و صفحات مصور آن مشتمل بر سه نگاره بدون امضا و جلد آن مقوای تیماج قرمز است (تصویر3-41) (شاهکارهای نگارگری، 229).
3-2-19- خاوران‌نامه (881- 891 ه. ق)
خاوران نامه یکی از آثار ارزشمند تصویری تاریخ نگارگری ایران است. متن این اثر توسط ابن‌حسام خوسفی بیرجندی به شیوه شاهنامه فردوسی، در قرن نهم ه. ق سروده شده‌است. برخی از مضامین خاوران‌نامه از اساطیر ایران باستان اخذ شده‌است. نگارگر این مجموعه به احتمال زیاد فرهاد شیرازی است. فرهاد، نقاش گمنام و شیرین‌قلم اواخر قرن نهم، گویا از اهالی شیراز بوده که در شیوه‌ای خاص هنرآفرینی کرده‌است. به استناد برخی از تصاویر تاریخ‌دار این نسخ، می‌توان گفت حدود ده سال صرف کتابت و آفریدن نقوش آن شده است و این نسخه در حوالی سال 892 ه. ق به پایان رسیده‌است. شیرازه این کتاب متأسفانه از هم گسسته شده و اوراق آن از یکدیگر جدا شده‌اند. (شاهکارهای نگارگری،1391)
تعداد اوراق این نسخه به احتمال زیاد 685 ورق بوده که 645 ورق آن موجود است. این برگه‌ها از کاغذ ختایی به قطع 5/27 × 5/38 سانتی‌متر است. از 155 قطعه مصور این نسخه، فقط 115 قطعه از آن باقی مانده‌است. (ارجمند اینالو، 1388).
فصل چهارم
تحلیل ساختاری و مقایسه تطبیقی تذهیب‌های قرآنی وغیرقرآنی دوره تیموری
4-1- تحلیل ساختاری تذهیب‌های قرآنی دوره تیموری
با مطالعه بررسی در تزئینات قرآن‌های دوره تیموری، بطورکلی می‌توان صفحات تذهیب شده قرآن‌های این دوره را به چند بخش تقسیم کرد، 1- صفحات آغازین که معمولا در آنها چیزی نوشته نشده وبه صورت تمام مذهب می باشد. 2- صفحات یا اوراق متن که آیات و سوره‌های قرآن در این صفحات نوشته می‌شوند. صفحات متن خود به چند بخش شامل پیشانی وسرسوره ها، فواصل بین آیات، فواصل بین سطور، حواشی صفحه و. . . تقسیم می‌شود که در برخی از قرآن ها به صورت ساده ودر برخی دیگر با تزئینات ونقوش پرکار ونفیس، مفصل کار شده‌است. 3- در بعضی از قرآنها به صورت عمده صفحه دعای بعد از قرائت قرآن، صفحه ترقیمه و وقفنامه قرار دارد، 4- یک تا چند صفحه تمام تذهیب که صفحات اختتامیه (صفحات ختم قرآن) نامیده می‌شود وجود دارد. که‌این صفحات در تعداد معدودتری از قرآنها دیده می‌شود وبیشتر در قرآنهایی می‌باشد که دارای تعداد صفحات افتتاحیه بیشتر، تمام مذهب، پرکار ونفیس‌اند وتوسط کاتبان ومذهبان طراز اول کتابت شده‌اند. در ادامه به تشریح و توصیف هرکدام از بخش‌های ذکرشده در تذهیب‌های قرآنی و غیرقرآنی پرداخته می‌شود.
4-1-1-تذهیب صفحات آغازین
درعمده صفحات آغازین قرآنهای دوره تیموری، صفحات تدهیب در سه شکل صفحه آغازین، صفحه فهرست وصفحه افتتاح به اجرا درمی آیند که در ادامه به تشریح هرکدام می پردازیم. صفحات آغازین قرآنها به لحاظ ساختار ونوع ترکیب‌بندی نقوش به ‌اسامی و اصطلاحات مختلفی شامل: مذهب کتیبه‌دار که تذهیب به همراه عباراتی کتابت شده، شمسه مذهب وتذهیب سرلوح است. با استناد به نمونه قرآنهای موجود از عصر تیموری می‌توان گفت که متن صفحات آغازین به صورت‌های متفاوتی تزیین شده‌است. در برخی از قرآنها نظیر قرآن تک جلدی هرات، دارای صفحات تمام تذهیب که در قسمت متن یک شمسه بزرگ طراحی شده که در دو صفحه مقابل به صورت قرینه اجرا شده است (تصویر 4-1).
در صفحه فهرست به ابتکار مذهب تقسیم بندی‌های منظمی برای کتابت عنوان سوره‌ها صورت می‌پذیرد. در دوصفحه مخصوص فهرست سور قرآن تک جلدی هرات، متن توسط نقوش واگیره‌ای که به صورت طرح محرماتی هم در طول وهم در عرض حرکت کرده‌اند؛ آرایش شده‌است. همچنین در فضای بین چهارگره که‌ در طراحی خطی آن آورده شده‌است یک نقش ترنج، که توسط دو سرترنج در بالا وپایین ودو بازوی القایی در سمت چپ وراست حمایت می‌شود؛ وجود دارد. نام هر سوره به صورت بیاض‌نویسی (سفیدنویسی) در مرکز هر شمسه نیز نگاشته شده‌است (تصویر4-2).
صفحات افتتاح که صفحات مختص به سوره حمد و بقره می‌باشد، در قسمت متن معمولاً تزیینات زیادی ندارند، جزء در برخی از موارد بین آیات با شمسه‌های پایان آیاتی تزیین شده ویا این که بین سطور ابرکهایی را در قسمت‌های خالی سطرها اجرا کرده اند. توضیحات بیشتر در مورد این تزیینات در بخش تزیینات درون متن آورده شده‌است. ترکیب فرم‌های دایره ومربع و حرکت‌شان در کنار یکدیگر از طریق خطوط محاطی باعث ایجاد اشکال درهم بافته شده‌است. این ساختار توری شکل توسط نقوش منحنی و اسلیمی فضایی جدید وجذاب را ایجاد کرده است. (تصویر4-3)
قرآن ابراهیم سلطان موجود در کتابخانه آستان قدس‌رضوی دارای صفحه افتتاح به صورت مذهب کتیبه‌دار می‌باشد، با اسلوب طراحی ورنگ آمیزی لاجوردی وطلایی، نمونه‌ای ممتاز از شیوه تذهیب سده نهم هجری می‌باشد (تصویر4-4).
همان‌طور که در بخش قبلی هم بدان اشاره شد قرآن ابراهیم سلطان دارای تذهیب‌های بسیار ظریف و زیبا است، این مصحف فاخر دارای دو صفحه مزدوج آغازین یا افتتاح می‌باشد که این دوصفحه مقابل کاملاً شبیه به هم هستند وتمام