پایان نامه ارشد درمورد مکتب هرات، سلطان محمد، نقوش هندسی

تداوم نقوش طبیعت گرایانه عصر مغول است. طبیعت گرایی مغولی که نقش مایه های گیاهی وجانوری را بیش ازگذشته در تزیینات وارد کرده بود، در طرح های کامل تر دوره تیموری همچنان باقی ماند (یزدانجو، 1380).
«به تدریج کاربرد نقوش هندسی عصر مغول در آرایش نسخ خطی کمرنگ شد ودر عوض نقوش گلی واسلیمی از سوی هنرمندان بیشتر مورد توجه قرار گرفت. استفاده گسترده ‌از نقش دسته گل‌های طلایی با شکوفه‌های رنگین برزمینه آبی از نمونه‌های نقوش این دوره‌است که به طور گسترده در فضای متن و حواشی ترسیم می شدند. همین نقوش اسلیمی به مرور زمان سیر تکاملی پیمودند؛ وبه تدریج هنرمندان به‌ابداع و به کارگیری نمونه‌های متنوع وجدیدی مبادرت ورزیدند. از جمله رویکرد نوین آن‌ها در نحوه به کارگیری گل‌های اسلیمی طوماری است که غالبا با نقوش دیگر همراه می‌شوند. همچنین اجرای ظریف ودقت ایشان در نحوه طراحی در مقایسه با سال‌های قبل قابل توجه‌است» (جوادی، 18: 1393). مذهبان تیموری از نقوش خاصی در آرایش قرآن‌ها بهره گرفتند به عنوان مثال «نخستین نمونه‌اسلیمی ابری در تذهیب این دوره مشاهده می‌شوند» (اتینگهاوزن، 502: 1378).
از مهم‌ترین آرایه‌هایی که در این دوره در اغلب قسمت‌های صفحه کاربرد دارد انواع شمسه، لچک و ترنج و الحاقاتی چون سرترنج است که‌ از انواع لچک و ترنج های هندسی و گرهی همراه با نقوش اسلیمی و ختایی در حواشی صفحات کتب عصر تیموری استفاده می‌شده‌است. همچنین استفاده ‌از شرفه‌های مطبقی پیکان دار، به خصوص در رنگ لاجورد در اطراف سرلوح‌ها و پیشانی، حواشی و پایان آیاتی‌ها و. . . در این عصر کاربرد داشته‌است.
رنگ‌های معمول وثابت این دوران، طلایی و لاجورد ‌است، گرچه رنگ‌هایی از قبیل زنگار، شنگرف، سفیدآب، سیلو و سیاه نیز به کار می‌رود. اما در تذهیب همانطور که ‌از تعریف آن برمی‌آید حاکمیت با رنگ طلا است. «طلایی و لاجورد، رنگ‌های متداول و اصلی به شمار می رود وگرچه رنگ‌های دیگری مانند سبز خالص طاووسی، شنگرف، سفید، سبز روشن و آبی نیز به کار می‌رود، اما اینها با رنگ‌بندی اصلی تداخل نمی یابد» (اتینگهاوزن، 518: 1378).
مهم ترین عامل در ایجاد تغییر در شیوه تذهیب عصرتیموری نسبت به دوره های قبل استفاده بیش از پیش از نقوش منحنی است. نقوش گیاهی در این دوره جایگزین نقوش هندسی دوره سلجوقی شد اما ساختار ترکیب بندی آنها در صفحه به گونه‌ای است که نظام هندسی که در ادوار گذشته در قالب نقوش مطرح می‌شد، سازمان یافته‌است. (جوادی، 1393)
«یکی از مهمترین ویژگی آثار قرآنی شاهزادگان دوره‌ی تیموری، کتابت قرآنی در قطع بزرگ با بهره گیری از کتابت جلی است. این ویژگی در تاریخ کتابت قرآنی منحصر به فرد است. یکی از این نمونه ها، قرآنی است که ‌اندازه باز شده دو صفحه مقابل این قرآن نزدیک به دو متر و عرض آن یک متر است و به قرآن 70 منی معروف شده‌است. گویا این همان قرآنی است که در دروازه معروف شیراز قرار داشته‌است و اکنون در موزه پارس نگهداری می‌شود. این قرآن توسط ابراهیم سلطان که حاکم شیراز بوده، نگاشته شده‌است. علاوه بر قطع بزرگ، تذهیب بسیار زیبای صفحات و آیات قرآنی در دوره ی تیموری از مشخصات دیگر قرآن های کتابت شده در این عصر است. قرآن‌های این دوره مخصوصا آنها که برای شاهرخ و بایسنقر میرزا فراهم شده‌است، در زمره زیباترین تذهیب ها است» (شایسته فر، 102: 1388).
از مشخصه‌های تزیین کتاب‌های ادبی در این دوره، « سطح متن در دوصفحه‌ افتتاحیه کمتر می‌شود، و فضای بیشتری به شکل حاشیه، گرد متن اختصاص می‌یابد. با پدیدآمدن فرم چلیپانویسی نستعلیق، فرم لچک حضوری قوی‌تر می‌یابد که در متن‌های ادبی در صفحه‌‌آرایی تثبیت می‌گردد. اسلیمی ماری از فرهنگ چینی- مغولی در مینیاتور و تذهیب وارد می‌شود. همچنین گاهاً در کتب ادبی نقش صورتهای حیوانی وانسانی به‌انتهای اسلیمی‌ها افزوده‌‌ می‌گردد» (شاهکارهای آستان قدس، 1391: 17).
گلچین های ادبی دارای قطعی بلند وباریک هستند که صفحه‌آرایی منحصر به فردی دارند. مستطیل یا فضای حاوی متن گلچین از سه طرف (عطف و دوطول صفحه) فاصله‌ای تقریباً برابر دارند و نقوش در فضای منفی بالای متن ترسیم می‌شود (محمدی، 1391).
در این دوره در برخی از کتب، صفحاتی از اول کتاب به صورت متقارن و روبروی هم بایک طرح و رنگ تذهیب می‌شد. این صفحات کلاً تذهیب شده‌است و هیچ نوع نوشته‌ای نه در متن و نه در حاشیه صفحه به کار نرفته‌است و هیچ کاربردی ندارد و صرفاً جهت تزیین و مقدمه‌ای برای ورود به کتاب بوده‌اند. همچنین در این دوره صفحاتی دیده می‌شود که جای متن و حاشیه جابه‌جا شده است، بدین صورت که در قسمت فضای متن تذهیب کارشده‌است، و در قسمت حاشیه متن نوشته شده که به آن حاشیه‌نویسی می‌گویند.
«نقوش به کار رفته در تذهیب نسخ این دوران عمدتاً نقش‌های ختایی و اسلیمی است. در مکاتب شاخص دوران تیموری یعنی مکتب هرات و شیراز هر یک از این نقوش با شکل‌های متفاوتی جلوه می‌کنند. ویژگی‌های هریک از نقوش ختایی واسلیمی در مکاتب اول و دوم هرات و شیراز این‌چنین است:
در دوره‌اول هرات، هنرمندان پیرو شیوه‌های شیراز و بغداد بودند و از شیوه‌های آنها بهره می‌گرفتند. چرا که هنرمندان دربار شاهرخ و بایسنقر از این شهرها به هرات آمده بودند. اساس کار به‌این صورت بود که واگیره کوچک را دورتادور حاشیه تکرار می‌کردند. همچنین در این دوره ترکیب‌بندی‌های هندسی نسبت به دوره‌ی مغول از کاربرد کمتری برخورداراست. در این دوران به خصوص در کارگاه بایسنقر، اسلیمی در حکم اسکلت کار بود. نقوش اسلیمی و ختایی جدا از یکدیگر قاب‌بندی می‌شدند. بیشترین فضاهای تذهیب را اسلیمی‌ها تشکیل می‌دادند. اسلیمی‌ها با دقت، نظم و تنوع بسیار زیادی اجرا می‌شدند. در دوره دوم هرات نقوش ختایی به جایگاه بهتری رسیدند. نقوش ختایی و اسلیمی در کنار یکدیگر قرار گرفتند و تنوع ختایی‌ها افزایش یافت. تکرار واگیره نسبت به دوره‌ اول کمتر و اندازه‌ آن بزرگتر شد. در ترکیب‌بندی‌های هندسی، فضاهای بیشتری به نقوش ختایی اختصاص یافت و تناسب بین اسلیمی‌ها و ختایی‌ها نسبت به دوره‌ی اول بیشتر شد.
در شیراز، تدهیب‌ها شباهت بیشتری به دوره دوم هرات دارند. از نقوش ختایی استفاده بیشتری می‌شود. تکنیک‌های اجرایی متنوع‌تر است. در این دوره‌ از ختایی‌ها فی‌البداهه بر زمینه‌های تیره‌ی لاجورد بسیار استفاده شده و نقوش اسلیمی به همان فرم‌های مکتب هرات اجرا می‌شدند. در شیراز نیز ترکیب نقوش ختایی و اسلیمی دیده می‌شود» (محمدی، 1391: 13-14).
وضعیت حاکمان
پایتخت
الغ بیگ پسرشاهرخ (810-853ه. ق)
تیمور (772-807ه. ق)
سمرقند
الغ بیگ (850-853ه. ق) – عبدالطیف (853-854ه. ق) – ابوسعید (854-872ه. ق) سلطان حسین بایقرا (782-911ه. ق) وزیرمعروفش امیر علیشیروهنرمند معروفش بهزاد
شاهرخ (807-850ه. ق)
هرات
ابراهیم سلطان (819-834ه. ق)….. حمله سلطان محمد پسر بایسنقر به
شیراز850- از850 ه. ق به بعد دست به دست شدن شیراز
تسلط تیمور بر شیراز789- تقسم ممالک مظفریان بین سلطان محمد وسلطان احمدو… توسط تیمور
شیراز
طلوع وغروب تیموریان در ایران 789 تا 911ه. ق
جدول 2-1: حاکمان دوره‌ی تیموری و پایتخت آنها.
آثار
هنرمندان
حاکم
شاهنامه بایسنقری- تاریخ علاء الدین عطاملک جوینی- خمسه نظامی موجود در کارتیه پاریس
دوره اول
مکتب هرات
خمسه نظامی899-بوستان سعدی 893-خمسه امیر علی نوایی 890- مجموعه امیرخسرو دهلوی 890- خمسه نظامی 846
بهزاد
دوره دوم
کلیله ودمنه موزه گلستان اثرخلیل نقاش-جامع التواریخ اثرحافظ ابرو موزه رضا عباسی- شاهنامه محمد جوکی
مولانا خلیل نقاش معروف به مانی ثانی-مولانا علی- قوام الدین
دیوان خواجوی کرمانی799اثر جنید نقاش وخط میرعلی تبریزی- خاوران نامه اثرفرهاد (854-891) -دیوان اسکندرسلطان813-عجایب‌الخلوقات790-
استاد شمش الدین- فرهاد-جنید- باباحیدر
اسکندرسلطان
فتح توسط تیمور 789
مکتب شیراز
(ادامه مکتب جلایریان بغداد ومظفریان فارس)
شاهنامه فردوسی قاهره 796- شاهنامه فردوسی بریتانیا800
جدول 2-2: مکاتب هنری دوره تیموری.
منبع: تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی وفرهنگی ایران دوره تیموریان وترکمانان-دکترحسین میرجعفری-اصفهان: دانشگاه اصفهان
فصل سوم:
معرفی نسخ دوره تیموری
3-1- نسخ قرآنی دوره تیموری
از دوره تیموری، قرآن های بسیاری در کتابخانه ها و موزه های کشور موجود می باشد که برخی ازآنها دارای تاریخ دقیق و نام کاتب می‌باشد و از لحاظ ویژگی‌های تزئین و تذهیب، جزو قرآن‌های شاخص این دوره به شمار می آیند. در این بخش به معرفی 28 نمونه همراه با تصویر و 3نمونه بدون تصویر ‌از قرآن‌های نفیس و با ارزش این دوره که در موزه‌های مختلف داخل و خارج کشور نگهداری می‌شود می‌‌پردازیم.
3-1-1- قرآن شماره 1: ازجمله قرآن‌های مهم این دوره، نسخه‌ای به خط ثلث جلی، نوشته بایسنقر میرزا، نواده تیمور گورکانی است. این مصحف که‌ امروزه بیشترین تعداد اوراق آن در مجموعه کتابخانه و موزه ‌آستان قدس‌رضوی نگهداری می‌شود، بزرگترین قرآن در تاریخ کتاب‌آرایی ایرانی به حساب می‌آید. «براساس پژوهش های انجام گرفته در خصوص سرگذشت این قرآن، احتمالاً کار کتابت این مصحف در دوران حکومت تیمور (حدود 802-808 ه. ق) در منطقه شمال خراسان بزرگ انجام پذیرفته‌است. این نکته با تأملی بر شیوه تذهیب و فرم نقوش و آرایه‌های موجود در نسخه و البته با تأملی بر شیوه تذهیب و فرم نقوش و آرایه‌های موجود در نسخه و البته جنس کاغذ آن اثبات می‌گردد» (شاهکارهای آستان قدس، 1391: 191) (تصویر3-1).
«اوراق کامل این نسخه قرآنی در موزه‌ها وکتابخانه‌های مختلف پراکنده شده‌است که‌ ازجمله‌ آنها، 7برگ آن در گنجینه قرآن آستان‌قدس‌رضوی ودیگر صفحات آن در موزه کاخ گلستان، موزه خط وکتابت میرعماد، مجموعه ناصرخلیلی در لندن و مجموعه جنوا نگهداری می‌شود. این قرآن را برای مسجد بزرگی که تیمور در سمرقند ساخته بود، نوشته شده‌است. علت اصلی شهرت این اثر، اندازه و قطع بزرگ آن است، زیرا اندازه صفحات سالمی که‌از این دست نوشته باقی مانده 101×177 سانتی‌متر است. متن این قرآن در 7سطر و بر یک وجه ‌این صفحات بزرگ نوشته شده و طرف دیگر آن نانوشته مانده‌است. بیشتر صفحات به غیر از خطوط طلایی و آبی گرداگرد متن، فاقد تذهیب است و تنها تذهیب اصلی این دست نوشته در عنوان سوره ها دیده می‌شود. این نقوش شامل نام سوره و شماره آیات است که با ثلث در برخی صفحات بر زمینه‌ای هاشور خورده با شکل سه نقطه‌ابی رنگ ترسیم شده‌است. تزئینات این قرآن بعدها با نقوش تزئینی با سبک و سیاق دوره‌ی قاجاریه تکمیل شده‌است. این نقوش تکمیلی در صفحاتی که تصویرشان به چاپ رسیده، شامل نقش دسته‌های گل و پس زمینه‌ای طلایی رنگ است که بر زمینه طبیعی اطراف متن دندان‌موشی ایجاد کرده‌است. اوراق این قرآن در گنجینه قرآن، درقابهای چوبی پایه دار قرار گرفته و هر دو روی آن شیشه‌ افتاده‌است». (شایسته فر، 1388: 105)
3-1-2- قرآن شماره 2: یک نسخه قرآن خطی از دوره تیموری به تاریخ 1450-1400/854-803 وجود دارد که‌احتمال داده می‌شود کاتب آن شمس الدین بایسنقری باشد. تزیینات فراوان و زیبای این قرآن نمایشی از دقت موسیقیایی و ابتکار تیموریان در حمایت از کتاب مقدس مسلمانان است. اگر چه تذهیب‌های آن خسارت دیده، بقایای سالم صفحات اصلی اثر، نتیجه عالی ویژگی هایی چون، توازن، هماهنگی و اجرای بی‌عیب خوشنویسی زمان تیموریان است. آیات این