قَتَلَهُمْ وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ رَمى وَ لِیُبْلِیَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُ بَلاءً حَسَناً إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ?111 با تعبیر? وَ لِیُبْلِیَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُ بَلاءً حَسَناً? به این موضوع اشاره کرده است.
” بلاء” در اصل به معناى آزمایش کردن است112 منتهى گاهى بوسیله نعمتهاست که آن را” بلاء حسن” مىگویند و گاهى بوسیله مصیبتها و مجازاتهاست که به آن” بلاء سىء” گفته مىشود، نظیر آیه ? وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَهً وَ إِلَیْنا تُرْجَعُونَ?113 و همچنین آیه ?فَأَمَّا الْإِنْسانُ إِذا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَکْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَکْرَمَنِ?114 و نیزآیه ? وَ بَلَوْناهُمْ بِالْحَسَناتِ وَ السَّیِّئاتِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ?115 .116
باید گفت که میدان بدر یک میدان آزمایش براى مسلمانان بود و خدا مىخواست مؤمنان را از سوى خود به وسیله این پیروزى بیازماید.117
تعبیر ? أَنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ “118 از آیه24 ? یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْیِیکُمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ وَ أَنَّهُ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ?119 به طور ضمنی بیانگر امتحان الهی می تواند باشد. در این آیه ذکر شده که خداوند، بین انسان و خواسته های قلبی اش قرار می گیرد. بدین معنی که خداوند انسان را دائماً بر سر دو راهی خود و خدا قرار می دهد و او باید بین این دو انتخابگر باشد. بنابراین انسان همواره مورد آزمایش و امتحان الهی خواهد بود.
آیه 28 ? وَ اعْلَمُوا أَنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَهٌ وَ أَنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ?120 صریحاً به این مطلب اشاره دارد که خداوند از طریق اموال و اولاد، انسان را می آزماید.
2-1-2-3- دگرگونی و زوال مواهب الهی در گرو ناسپاسی
تنها آیه 53، به این موضوع پرداخته است.
آیه 53 ? ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّراً نِعْمَهً أَنْعَمَها عَلى قَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ وَ أَنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ?121 بیانگر این مطلب است که نوع عملکرد انسان، نوع رفتار خداوند با انسان را تعیین می کند. اگر اعمال ناشایست از انسان سر بزند و به جای شکرگزاری، کفران نعمت نماید، خداوند نیز آن نعمت را از او سلب می کند. پس دگرگونی نعمتها، نتیجه ناسپاسی می باشد و خداوند بی دلیل نعمتی را از کسی نمی گیرد.
2-1-2-4- عذاب الهی
آیاتی که به این موضوع اشاره کرده اند عبارتند از:”32-33-34-51″.
2-1-2-4-1-عذابها تابع عملکردها122
آیه 34 ?وَ ما لَهُمْ أَلَّا یُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَ هُمْ یَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ ما کانُوا أَوْلِیاءَهُ إِنْ أَوْلِیاؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ?123 بر این مطلب تأکید دارد: اعمالی چون بازداشتن مردم از مسجدالحرام، عذاب الهی را در پی دارد.
آیه 51 ? ذلِکَ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیکُمْ وَ أَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ?124، علت عذاب و کیفر مخالفان را اعمال ناپسندشان بیان نموده و اینکه خداوند در عذاب نمودن بندگان، فراتر از اعمالشان، آنها را مجازات نمی کند.
2-1-2-4-2- وقوع عذاب پس از درخواست آن از سوی مخالفان
آیه 32 ?وَ إِذْ قالُوا اللَّهُمَّ إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَهً مِنَ السَّماءِ أَوِ ائْتِنا بِعَذابٍ أَلِیمٍ?125 نشان می دهد که مخالفان درخواست عذاب از خداوند نمودند. اگر پیامبر9 در میان این گروه نبود، قطعاً عذاب صورت می گرفت همانطور که در سوره معارج ذکر شده که فردی در خواست عذاب نموده و خداوند آن را سریعاً محقق ساخت:? سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ * لِلْکافِرینَ لَیْسَ لَهُ دافِعٌ?126.
امام صادق 7ذیل این آیه فرموده اند: چون نعمان بن حارث فهرى در روز غدیر خم از پیغمبر 9شنید که می فرماید:”من کنت مولاه فعلى مولاه”،گفت: بار خدایا اگر این سخن مقرون به صدق باشد ما را سنگسار کن و عذاب خود را بر ما نازل گردان. بنابراین حق تعالى این آیه – إِذْ قالُوا اللَّهُمَّ إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَهً مِنَ السَّماءِ أَوِ ائْتِنا بِعَذابٍ أَلِیمٍ- را نازل گردانید و بعد از آن آیه سوره معارج را نازل کرد.127
2-1-2-4-3- حضور پیامبر9، مانع عذاب مخالفان
طبق آیه 33 ? وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ?128 اگر پیامبر9و مؤمنان در بین مخالفانی که محکوم به عذاب هستند، حضور داشته باشند، عذاب خداوند محقق نمی شود.
2-1-2-5- پیامد اعمال
آیات”2-4-9-12-13-14-16-18-19-22-25-29-30-34-35-36-46-49-50-52-54-55-56-58-60- 65-66-73-74″، به پیامد اعمال انسانها اشاره کرده اند.
2-1-2-5-1- نسبت به مؤمنان
آیاتی که به پیامد اعمال مؤمنان پرداخته اند عبارتند از:”2-4-9-19-29-46-49-60-65-66-73-74″.
2-1-2-5-1-1- دنیوی
آیات”2-4-9-19-29-46-49-60-65-66-73-74 ” مرتبط با پیامد دنیوی اعمال مؤمنان می باشد.
آیه 2 ?إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ إِذا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیاتُهُ زادَتْهُمْ إِیماناً وَ عَلى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ?129 خشوع دل را نتیجه یاد خدا، و افزایش ایمان را نتیجه تلاوت آیات قرآن ذکر
نموده است.
در آیه 4 ?أُولئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ مَغْفِرَهٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ?130 برای کسی که مؤمن حقیقی محسوب می شود، درجات و مغفرت و رزق کریم در نظر گرفته شده است که این پاداشها هم در دنیا شامل حال انسان می شود و هم در آخرت.
تقاضای یاری از خداوند و ابراز نیاز به او قطعاً یاری او را به دنبال خواهد داشت. که آیه 9 ?إِذْ تَسْتَغِیثُونَ رَبَّکُمْ فَاسْتَجابَ لَکُمْ أَنِّی مُمِدُّکُمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلائِکَهِ مُرْدِفِینَ?131 به استجابت دعای جنگجویان بدر اشاره نموده است. بنابراین دعا کردن و طلب یاری نمودن از خداوند، موجب استجابت می شود:” ُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُم”132.
تعبیر” وَ أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ “133 در آیه 19 ?إِنْ تَسْتَفْتِحُوا فَقَدْ جاءَکُمُ الْفَتْحُ وَ إِنْ تَنْتَهُوا فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ إِنْ تَعُودُوا نَعُدْ وَ لَنْ تُغْنِیَ عَنْکُمْ فِئَتُکُمْ شَیْئاً وَ لَوْ کَثُرَتْ وَ أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ?134 معیت و یاری خداوند نسبت به مؤمنین را بیان می کند. در قضیه جنگ بدر، عامل ایمان موجب شد که خداوند عنایات و امدادهای خویش را به کمک مؤمنان بفرستد.
در نتیجه تقوا، خداوند بصیرت و راه تشخیص حق از باطل به انسان می دهد که آیه 29 ? یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً وَ یُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ?135 به این مطلب اشاره دارد و هم چنین افراد متقی در همین دنیا گناهان و کوتاهی هایشان پوشانده می شود و مورد غفران الهی واقع می شوند.
آیه 46 ?وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِیحُکُمْ وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ?136 یاری و همراهی خداوند را به صابران گوشزد نموده است. به عبارت دیگر، کسی که صبر پیشه کند، خداوند نیز به او مدد می رساند.
آیه 49 ?إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ غَرَّ هؤُلاءِ دِینُهُمْ وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ?137 نشان می دهد که هرکس بر خداوند توکل نماید، خداوند نیز کفایت کار او را می نماید.
بنا بر آیه 60 ? وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّهٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ وَ آخَرِینَ مِنْ دُونِهِمْ لا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ یَعْلَمُهُمْ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَیْءٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ?138 انفاق نمودن در راه خدا قطعاً بی نتیجه نخواهد ماند و بنابرآیه :?مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ کَمَثَلِ حَبَّهٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فِی کُلِّ سُنْبُلَهٍ مِائَهُ حَبَّهٍ وَ اللَّهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ ?139، آنچه که در راه خدا انفاق شده باشد، چندین برابرش به انسان باز می گردد.
آیه 65 ?یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَى الْقِتالِ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَهٌ یَغْلِبُوا أَلْفاً مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ?140 و آیه 66 ? الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْکُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفاً فَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَهٌ صابِرَهٌ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ أَلْفٌ یَغْلِبُوا أَلْفَیْنِ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ?141 به این نکته اشاره دارند که عامل پیروزی رزمندگان اسلام و غلبه بر سپاه نیرومند دشمن، صبر آنها بوده است.
در آیه 73 ?وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ إِلَّا تَفْعَلُوهُ تَکُنْ فِتْنَهٌ فِی الْأَرْضِ وَ فَسادٌ کَبِیرٌ?142 این مطلب یادآوری شده است که اگر مؤمنان به یاری یکدیگر نشتابند و همدیگر را کمک ننمایند، قطعاً فساد و سختی به آنها روی خواهد آورد. پس می توان نتیجه گرفت که یاری نمودن برادر ایمانی موجب دفع بلا و سختی هاست.
در آیه 74 ?وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الَّذِینَ آوَوْا وَ نَصَرُوا أُولئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَهٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ?143 آمرزش و رزق کریم به مؤمنان حقیقی وعده داده شده است: هم در این دنیا و هم در آخرت.
2-1-2-5-1-2- اخروی
آیات” 4- 29-46-74 ” پیامد اخروی اعمال را بیان نموده اند.
بنابرآیه 4 ? أُولئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ مَغْفِرَهٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ?144، خداوند مقامات معنوی، آمرزش و رزق کریم را برای مؤمنان حقیقی در نظر گرفته است.
آیه 29 ?یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً وَ یُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ?145 نشان می دهد که خداوند در آخرت متقین را مورد غفران خود قرار می دهد و کوتاهی هایشان را نادیده می گیرد.
در آیه 46 ? وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِیحُکُمْ وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ?146 حکایت از این دارد که صبر نم
ودن، موجب یاری خداوند می باشد که این یاری هم در دنیا معنا دارد و هم در آخرت.
آیه 74 ? وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الَّذِینَ آوَوْا وَ نَصَرُوا أُولئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَهٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ?147 آمرزش و رزق کریم را که در آخرت نیز محقق می شود، نتیجه ایمان، هجرت، جهاد، پناه دادن و یاری مؤمنان به شرط اخلاص معرفی کرده است.
2-1-2-5-2- مخالفان
آیاتی که پیامد اعمال مخالفان را مطرح کرده اند، آیات”12-13-14-16-18-22-25-30-34-35-36-50-52-54-55-58-65″ می باشند.
2-1-2-5-2-1- دنیوی
آیات”12-13-18-22-25-30-36-52-54-55-58-65″ به پیامد دنیوی اعمال مخالفان اشاره دارند.
آیه 12 ?إِذْ یُوحِی رَبُّکَ إِلَى الْمَلائِکَهِ أَنِّی مَعَکُمْ فَثَبِّتُوا الَّذِینَ آمَنُوا سَأُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُوا الرُّعْبَ فَاضْرِبُوا فَوْقَ الْأَعْناقِ وَ اضْرِبُوا مِنْهُمْ کُلَّ بَنانٍ?148 و آیه 13 ?ذلِکَ