نظر) سودمند نیست. این روابط مکانیکی را نمی توان ایجاد کرد، چون ممکن است به جای افزایش پاسحخ گویی، با طرفداری از مدیرانی که اهداف دست پایینی را برآورده کرده اند، ارزش این فرآیند را از میان ببرند. تعیین اولویت ها تابعی از ارزش‌ها و منافع رقیبی است که اطلاعات عملکرد می‌تواند آگاهی از آن ها را افزایش دهد،ولی تابع عواملی همچون برابری،نیازهای برآورده نشده،و نقش مناسب دولت در پاسخگویی به این نیازها نیز هست.(پناهی،1386: 67)
درنهایت، باید گفت بودجه‌ریزی عملیاتی، به دنبال افزایش درک تصمیم گیران از پیوندهای موجود میان منابع درخواستی و نتایج عملیات مورد نظر است.این مسئله برای حفظ و نهادینه کردن اصلاح مدیریت عملیات اهمیتی حیاتی دارد. گر نتیجه این یکپارچه سازی، اطلاعات عملکرد بهتر و قابل اتکاتر باشد می‌تواند بر فرآیند بودجه‌ریزی به عنوان یکی از وظایف اصلی دولت که به بررسی و بازبینی منظم برنامه‌ها و فعالیت‌ها می‌پردازد نیز تاثیر مثبت بگذارد. بودجه‌ریزی عملیاتی در طی فرآیند خود بر دو محور اصلی زیر متکی است:
بهبود کارایی فنی از طریق تعیین میزان کارایی و بهره وری سازمان ها برای مدیران آن ها
بهبود اثربخشی از طریق مطلع ساختن مدیران از میزان تحقق اهداف و مقاصد مورد نظر سازمان‌های متبوع ایشان.
تاکید بر این محورها حداقل به پنج دسته اطلاعات زیر نیازمند است:
اطلاعاتی درباره میزان تقاضا،یا نیاز برای کالا یا خدمات یک سازمان
اطلاعاتی درباره میزان کار و فعالیت مورد نیاز برای پاسخگویی به تقاضای پیش‌بینی شده خدمت یا کالا
اطلاعاتی درباره بهره‌وری یا کارآیی عملیاتی در ارائه خدمات عمومی،شاخص بهره‌وری بیانگر رابطه‌ای میان ستانده (خدمات ارائه شده)و نهاده یا ورودی‌هایی به مصرف رسیده است.
اطلاعاتی درباره اثربخشی فعالیت‌های سازمان‌ها.(پناهی،1386: 68)
2-5-2) ویژگی های بودجه ریزی عملیاتی
بودجه‌ریزی عملیاتی در مقایسه با سایر شیوه‌های بودجه‌ریزی دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است که از جمله می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
سیاست گذاران، مدیران و در اکثر موارد شهروندان را از طریق توسعه برنامههای استراتژیک، شناسایی اولویت های هزینه ای و در ارزیابی عملکرد در تصمیمات بودجه‌ای مشارکت می دهد.
در نظام بودجه ریزی عملکردی، به دلیل پیوند میان اطلاعات برنامه ریزی استراتژیک و تخصیص اعتبار، به چشم انداز بلندمدت، در مقایسه با سایر نظام های بودجه ریزی توجه بیشتری معطوف می گردد .اطلاعات و شاخص‌های عملکردی در بودجه عملیاتی و گزارش‌های مالی ذیربط مورد استفاده قرار گرفته و تخصیص اعتبارات براساس نتایج حاصله از عملکرد انجام می پذیرد.(یوسف نژاد، 1386: 5)
بر نتایج تاکید می کند. بخش‌ها در برابر استانداردهای مشخص عملکردی پاسخگو هستند. در چارچوب این شیوه آگاهی از خدماتی که مالیات دهندگان در مقابل پرداخت مالیات دریافت می کنند بیشتر است.
انعطاف پذیر است. در این شیوه اعتبار به صورت یکجا تخصیص می یابد و در تعیین بهترین شیوه نیل به نتایج به مدیران آزادی عمل بیشتری می دهد.
بر برنامه‌ریزی از طریق برنامه‌ریزی استراتژیک و استفاده از ساختار برنامه تاکید دارد.
سطوح مورد انتظار عملکرد بر هر سطح از مخارج و تعیین اولویت‌های هزینه‌ها در بودجه را تعیین می‌کند.(پناهی،1386: 69)
2-7) بودجه ریزی عملیاتی در واحدهای دانشگاهی
در شرایط کمبود نقدینگی، مجموعه اهداف متعارض مدیران و اساتید دانشگاهی، واضح تر و چشم گیرتر می شود، چراکه در شرایط کمبود مالی، مدیران اجرایی بدنبال برخورد واقع بینانه با کمبود مالی بوده و اهداف مالی را در اولویت قرار می دهند در حالی که اعضای هیأت علمی هم چنان تعالی پژوهش و آموزش را مورد تأکید قرار می دهند (گودوین و دیگو،1997.: 186-179)
دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی مسئول کشف و نشر و دانش و فراهم سازی آموزش و یادگیری عالی بر ای تربیت نیروی انسانی متخصص و کمک به توسعه جوامع هستند. یک دانشگاه به عنوان یک نظام از چندین زیرنظام تشکیل شده است .اساسی ترین نظام مدیریتی آن نظام مالی است. نظام مالی دانشگاه به نوبه خود تحت تاثیر نظام های برون و درون دانشگاهی است .هرتغییر کوچک درمحیط بیرون یا درون دانشگاه، ممکن است برکارائی و اثربخشی نظام مالی دانشگاه تاثیر بگذارد .با تصویب قانون ساختار وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، لزوم تغییرات اساسی در نظام مدیریت دانشگاهی ایران قطعی شده است .مهمترین بخش این تغییرات مربوط به نظام مالی دانشگاه است. ماده 10 قانون اهداف، وظائف و تشکیلات وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و ماده 49 قانون برنامه چهارم توسعه نگاه اجمالی به مفاد مواد قانو نی فوق، نشان دهنده این واقعیت است که ایجاد تحولات بنیادی در نظام بودجه ریزی دانشگاه ها ضرورتی اجتناب ناپذیر است. به رغم تاکید قانونگذار درقانون برنامه سوم توسعه مبنی بر ایجاد تحول درنظام بودجه ریزی دولت و تغییر آن از بودجه ریزی برنامه ای به بودجه ریزی عملیاتی تا پایان سا
ل 1383 که آخرین سال اجرای برنامه بود، توفیق چندانی نصیب نشد. همچنان تلاش برای استقرار بودجه بندی عملیاتی ادامه داشته و در قانون برنامه چهارم توسعه نیز مورد توجه قرارگرفته است .در برنامه چهارم دانشگاه ها نه تنها در راستای اجرای سیاست های دولت وظیفه دارند سیستم بودجه بندی خود را از برنامه ای به عملیاتی تغییر دهند، بلکه دراجرای بند الف ماده 49 قانون برنامه چهارم، ملزم به تهیه بودجه عملیاتی به منظور دستیابی به بهای تمام شده فعالیت های آموزشی و پژوهشی و تعیین هزینه سرانه دانشجو به منظوردریافت سهم بودجه دولتی خود از بودجه عمومی هستند. با این ترتیب از نقطه نظر مدیریت دانشگاهی تغییر در نظام بودجه ریزی دانشگاه‌ها و بازنگری و تحول اساسی در سیستم بودجه بندی موجود، بیش از پیش ضروری می باشد.(ساکتی،1386: 1)
چالش اصلی این تحول آن است که قبل از شکل گیری ساختارهای مناسب مدیریت مالی عملیاتی و آمادگی واحدهای دانشگاهی، تغییرات ساختاری درسطح دولتی آغاز شده است. دانشگاه‌ها در تعریف عملکردهای آموزشی، پژوهشی و خدماتی و تدارک ابزارهای اندازه با مسائل و مشکلات عدیده‌ای دست به گریبان هستند. برای مدیران دانشگاهی در خصوص اهداف و دستاوردهای سازمانی سئوالات زیادی مطرح است. ازجمله اینکه شاخص‌های عملکردی فعالیت‌های گوناگون درون دانش گاهی چه می تواند باشد؟ ارتباط بین درجه دستیابی به این اهداف با تصمیمات مربوط به تخصیص منابع چگونه است؟ و در نهایت الگوی تخصیص منابع درون دانشگاهی چه الگویی می تواند باشد؟ نظام تفکیک و طبقه بندی هزینه های عملیاتی واحدهای دانشگاهی برچه اساسی می تواند گروه بندی شده و استقرار یابد؟
تهیه بودجه عملیاتی مناسب نیازمند مطالعات و بررسی های مدیریتی و کارشناسی درخصوص شاخص‌های عملکردی ، محاسبه هزینه سرانه، اندازه گیری کمی میزان تحقق اهداف، الگوی تخصیص و موارد دیگر است.(ساکتی:1386: 2)
آن چه در خصوص اجرای بودجه ریزی عملیاتی در واحدهای دانشگاهی حائز اهمیت است، رسالتی است که دانشگاه عهده دار است. بدین منظور می بایست در ابتدا رسالت این نهاد علمی کشور مورد بررسی قرار گیرد.
2-7-1) تعریف رسالت ها و کارکردهای آموزش عالی
اگر آموزش عالی را به معنای آموزش برنامه ریزی شده روش‌های اندیشیدن، پژوهیدن، مشکل گشایی و کشف و نشر دانش و کاربست فناوری به منظور بهزیستی جوامع انسانی فرض کنیم کارکردهای اساسی آن عبارت خواهند بود از آموزش، پژوهش، و ارائه خدمات علمی و مشاوره ای به جوامع محلی، ملی و بین المللی که از این موضوعات می‌توان به عنوان رسالت اصلی دانشگاه ها نام برد.
2-7-1-1)کارکردهای سه گانه آموزش عالی
کارکرد آموزشی: کارکرد آموزشی در آموزش عالی ناظر برآموزش و پرورش جوانان و بزرگسالانی است که واجد توانائی‌های جسمی، فکری و بلوغ عاطفی برای فرهیختگی و مشارکت در کلیه فعالیت های فرهنگی، تولیدی و خدماتی جامعه باشند.
کارکرد پژوهشی: پرسشگری، اندیشه ورزی، چالش پذیری آزمون و خطای اندیشه های تازه و راهکارها و رهیافت‌های بدیع برای بهسازی و بهزیستی طبیعت و فرهنگ، بارزترین ویژگی نوع انسان است که موجب کشف و نشر دانش در طول تاریخ تمدن بشر بوده است .مهمترین کارکرد نظام آموزش عالی شناخت روش‌های علمی اندیشیدن و پژوهیدن درهمه زمینه‌های معارف بشری و کاربست فناورانهیافته های پژوهشی می باشد.
کارکرد خدمات عملی و مشاوره‌ای: درهمه جوامع بشری کارکردهای نهادهای اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و زیستی غالباً با نارسائی ها و اختلالاتی روبرو می شوند که موجب کندی فرآیند توسعه کیفی و کمی جوامع می گردند. مسئولیت شناخت، طبقه بندی، اولویت بندی، تحلیل، آزمون و راه حل یابی برای این مشکلات سومین کارکرد مهم نظام آموزش عالی می باشد.(ساکتی،1386: 2)
روند بودجه‌ریزی فعلی بخش آموزش عالی مبتنی بر مدل بودجه‌ریزی خطی سنتی می‌باشد که مدل ساده بودجه ریزی مبتنی بر شکستن اجزاء اعتبار به اجزاء داده می باشد و با اختصاص مبالغ جزء به ریز داده‌ها اعتبارات را توزیعمی کند. در مدل فوق الذکر توان برنامه‌ریزی دراز مدت محدود و امکان دستیابی به عملیات و نظارت بودجه‌ای بر آن بسیار محدود است، به علاوه این نظام اطلاعاتی را در خصوص عملکرد بودجه و میران اثر بخشی و کارائی برنامههای اعتباری بدست نمی‌دهد.
از آنجا که روش سنتی بودجه‌ریزی، اطلاعاتی در خصوص نتایج هزینه کرد اعتبارات و میزان اثربخشی و کارائی برنامههای اعتباری بدست نمی‌دهد، روش بودجه‌ریزی عملیاتی مطرح گردیده است که در جهت تخصیص هدفمند اعتبارت به برنامه‌ها و فعالیت‌ها، شفاف‌سازی فرآیند بودجه‌ریزی، ایجاد ارتباط بین بودجه (اعتبارات) و نتایج عملکرد برنامه، کمک در توجیه بودجه دستگاه اجرائی در برابر سازمان های ناظر و… گام بر می‌دارد. بودجه‌ریزی عملیاتی یک برنامه تلفیق عملکرد سالانه و بودجه سالانه می‌باشد که روابط بین سطح اعتبارات برنامه و نتایج مورد انتظار را نشان می‌دهد. .(غضنفری، 1386: 1)
در بودجه‌ریزی عملیاتی، علاوه بر تفکیک اعتبارات به وظایف، برنامه‌ها، فعالیت‌ها و طرح‌ها، حجم عملیات و هزینه‌های اجرایی عملیات دولت و دستگاه‌های دولتی طبق روش‌های علمی مانند حسابداری قیمت تمام شده محاسبه و اندازه گیری می‌شود.
در کشور ما هم هیأت وزیران به پیشنهاد سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، آیین نامه اجرائی نحوه محاسبه قیمت تمام شده فعالیت‌ها و خدمات ارائه شده توسط
وزارتخانه و مؤسسات دولتی را تصویب کرد.
بر اساس این آیین‌نامه، وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی موظف هستند قیمت تمام شده فعالیت‌ها و خدمات خود را بر اساس دستورالعمل ابلاغی سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور محاسبه نمایند. وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی مکلف هستند به منظور فراهم نمودن امکان اجرایی این آیین‌نامه و هدایت، نظارت، بهبود مدیریت و ارتقای کیفیت ارائه خدمات در این واحدها و رعایت دستورالعمل و معیارهای ابلاغی بر اساس کمیت، کیفیت و محل جغرافیای ارائه خدمت، پس از تعیین قیمت تمام شده فعالیت‌ها و خدمات این‌گونه واحدها، با اخذ تعهدهای لازم، کلیه اختیارات و مسئولیت‌های مدیریتی، مالی و اداری مربوط به اداره واحد را با رعایت معیارها به مدیرات واحدها تفویض کنند.
این تصویب‌نامه، وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی را مؤظف نموده است کلیه مراحل مطالعه، طراحی، روش‌های محاسبه و نتایج و اقدامات اجرایی مربوط را مستند و مدون نموده و یک نسخه از آن را به این سازمان یا استان جهت نگهداری و بهره‌برداری ارسال کنند.
سیستم‌های مختلف و جدیدی در علم حسابداری وحود دارند که می‌توان از آن ها برای این تجزیه و تحلیل استفاده نمود، که برای این منظور سیستم هزینه‌یابی بر مبنای فعالیت () پیشنهاد می‌گردد که دارای قابلیت‌های زیادی در محاسبه بهای تمام شده خدمات است و نتایج مثبتی از به کارگیری آن حاصل شده است. این سیستم، یکی از سیستم‌های نوین هزینه‌یابی است که در ادامه توضیحات کاملی در خصوص آن ارائه خواهد گردید.(غضنفری، 1386: 3)
2-8) تجاربی از اجرای بودجه ریزی عملیاتی در دانشگاه ها
2-8-1) تجارب آمریکا
با عنایت به اینکه شاخص های ارزیابی عملکرد مرتبط با منابع آموزش عالی در کشورهای مختلف هم از حیث تعداد عوامل و هم از نظر سطوح تخصیص منابع مالی و هم از جنبه داده های مربوط به درونداد، برونداد و پیامد متفاوت می باشد، همچنین از آنجایی که شاخص های ارزیابی عملکرد نظام آموزش عالی به عواملی نظیر سیاست ها و خط مشی های ملی، اهداف موسسات آموزشی، عوامل انگیزشی داخلی و عوامل رقابتی خارجی، و … بستگی دارد، لذا به منظور تدوین شاخص های ارزیابی عملکرد متناسب با عوامل فوق، شناسایی و تدوین شاخص های عملکرد مرتبط با بودجه ریزی تخصیص منابع مالی در کشورهای مختلف می بایست واکاوی شود. به عنوان مثال از حیث تعداد شاخص های عملکرد، در آمریکا تنوعی از 37 شاخص در کارولینای جنوبی تا 5 شاخص در مینه سوتا وجود دارد. در 7 ایالت آمریکا عواملی نظیر توسعه اقتصادی و نیروی کار، تحقیقات و مطالعات پژوهشی فارغ التحصیلان، همکاری با آموزش و پرورش و استفاده از تکنولوژی آموزشی برای دستیابی به اهداف آموزشی به عنوان معیارهای عملکرد در نظر گرفته می شود. این شاخص ها مبین تغییر جهت تامین منابع مالی مبتنی بر عملکرد از منابع مورد نیاز به نتایج تولید شده توسط نظام آموزش عالی است. به عبارتی در بیشتر ایالت ها بر بروندادها و پیامدهایی نظیر نرخ فارغ التحصیلی و نرخ ماندگاری، اشتغال و رضایت کارفرمایان تأکید می شود. (عزتی، 1386: 2)
در ایالات متحده امریکا عملکرد دانشگاه ها برحسب داده های درونداد، برونداد و پیامد اندازه گیری می شود. برخی از شاخص هایی که در نظام آموزش عالی آمریکا مورد تأکید قرار گرفته عبارتند از: شاخص های برونداد مثل تعداد فارغ التحصیلان، تعداد کلاسها، تعداد کمیته های دانشگاهی، تعداد مقالاتی منتشره، شاخص های پیامد نظیر موفقیت های بعدی فارغ التحصیلان، تاثیر تحقیقات بر جامعه، منافع کسب شده از طریق خدمات ارائه شده. بیشتر افراد در این کشور موافقند که معیارهای پیامد در درازمدت بدست می آیند و تأکید می کنند که در چنین اندازه گیری هایی پیامدها باید جایگزین دروندادها و فرآیندها شوند. برخی از ایالت ها نظیر کلرادو، فلوریدا، ایلینویز، کنتاکی، نیویورک، کارولینای جنوبی، تنسی، تگزاس، ویرجینیا و پنسیلوانیا تلاش هایی در چند سال گذشته برای تعیین مناسب ترین معیارهای عملکرد به عمل آورده اند. از جمله معیارهای عملکرد که به طور کلی مورد توافق قرار گرفته عبارتند از:
کیفیت و